DOROTA CHŁOPEK

Katedra Anglistyki, ATH

Niektóre 'podchwytliwe' konstrukcje angielskie z przykładami polskich wersji ─ wybrane aspekty

Key words: a construction, a clause, an utterance, cognitive grammar, rendition, a notion

Słowa klucze: konstrukcja, zdanie, wypowiedzenie, gramatyka kognitywna, przekład, pojęcie

Wprowadzenie

Konstrukcyjne ujęcie gramatyki języka naturalnego, dominujące w gramatyce kognitywnej Langackera (1987, 1991, 2002, 2008) oraz w gramatykach konstrukcji językoznawców kognitywnych i w ściśle pojęciowym podejściu do języka, opracowanym przez Talmy'ego (2000a i b), dostrzegane jest także w innych semantycznych interpretacjach gramatyki. Gramatyka standardowa językoznawstwa autonomicznego również wykorzystuje semantyczne postrzeganie zjawisk opisywanych językowo. Zatem wybrane 'podchwytliwe' konstrukcje w języku angielskim zostaną tu przedstawione w oparciu o pojęciową i semantyczną analizę teoretyczną, także zaczerpniętą ze źródeł tzw. gramatyki standardowej (Quirk et al 1985/2007; Biber et al 1999/2007; Huddleston i Pullum 2002/2010). Jednak przede wszystkim wykorzystany jest tu pojęciowy opis gramatyki (Langacker 1987, 2008) i konstrukcyjne przedstawienie struktur językowych (Goldberg 1995, 2006). Wybrane konstrukcje odnoszą się do zdań zbudowanych niekanonicznie dla języka angielskiego, z partykułą przestrzenną up na początku zdania, oraz z Not until ... did ... i z No sooner ... than, nawiązują do zdań o typowym porządku wyrazów, z I wish ..., z I had better ..., oraz z Many a ..., na początku wypowiedzenia. Z pragmatycznego punktu widzenia, cechą wspólną eksponowanych tutaj konstrukcji w języku angielskim jest ich walor stylistyczny, są specyficzne  dla języka formalnego. Założenie, iż język naturalny składa się z konstrukcji o różnym stopniu strukturalnej złożoności prowadzi do ukazania rąbka gramatyki języka angielskiego jako osadzonych w tym języku konstrukcji. Przyswojenie zasygnalizowanych powyżej konstrukcji pomoże polskim użytkownikom języka angielskiego jako obcego w interpretowaniu poszczególnych realizacji kontekstowych eksponowanych konstrukcji i efektywniejszej sprawności komunikacyjnej w tym języku, szczególnie w ramach sytuacji formalnych.

Analizowane pojęciowo i semantycznie konstrukcje zdaniowe zaczerpnięte są z kontekstu użycia, z powieści pt. The Hobbit J. R. R. Tolkiena wraz z trzema opublikowanymi wersjami przekładu na język polski: Marii Skibniewskiej (1997), Pauliny Brajter (2012), oraz Andrzeja Polkowskiego (2012). Celem pojęciowego i semantycznego zaprezentowania wybranych konstrukcji języka angielskiego jest wskazanie na ich związek z doświadczeniem ludzkim, odzwierciedlonym w kontekście językowym. Zasadność wykorzystania ujęcia konstrukcyjnego języka w przyswajaniu wybranych wyrażeń wspiera napotkane w internetowym 'blogu' stwierdzenie osoby rekomendującej technikę uczenia się i nauczania języka angielskiego jako obcego. "Brak nacisku na stosowanie różnych zwrotów i konstrukcji, wpływa też na płynność konwersacji, stąd też wiele osób zmaga się z barierą językową - ludzie boją się mówić, bo w pewnym sensie są świadomi swoich braków. Mówi się, żeby mówić po angielsku, trzeba myśleć po angielsku. [1]"
Zatem najpierw nastąpi krótkie odniesienie do podejścia konstrukcyjnego w gramatykach językoznawstwa kognitywnego, szczególnie w gramatyce konstrukcji zdaniowych Goldberg (1995), w oparciu o tezę o symbolizacji Langackera (1987). Następnie ukazane zostaną ogólne zarysy pojęciowego interpretowania zależności gramatycznych według Langackera (2008), w oparciu o doświadczenie czerpane z konkretnych sytuacji w domenach przestrzeni i czasu. W końcu uwaga przesunie się na poszczególne konstrukcje w języku angielskim i ich możliwe polskie wersje, zaproponowane w trzech opublikowanych wersjach przekładu na język polski powieści The Hobbit J. R. R. Tolkiena.

1 'Konstrukcja' językowa

Terminem 'konstrukcja językowa' objęte są nie tylko 'zwroty' idiomatyczne, czyli wzory składniowe służące celom semantycznym, często pragmatycznym, oraz nie podlegające interpretacji na podstawie swojej formy (zob. Makkai 1972), których przykładem jest idiom 'rzeczowy', ang. 'substantive', taki jak let alone, pol. 'a tym bardziej', 'a co dopiero', badany przez  Fillmore'a, Kay'a i O’Connor (1988:501-38, 1997:5-14). Konstrukcjami są także idiomy formalne, typu "What’s X doing Y" (Kay i Fillmore 1999), pol. 'Co X robi Y', leksykalnie otwarte, zatem schematyczne. Konstrukcja "What’s X doing Y" odzwierciedlona jest w dowcipie Waiter, what' s this fly doing in my soup[2]? The backstroke, pol. do kelnera, 'Proszę pana, co ta mucha robi w mojej zupie? Pływa na grzbiecie'. Analizy konstrukcji prowadzone przez Fillmore'a i Kay'a nie wpisują się jednak w tezę o symbolizacji oraz w model gramatyki oparty na uzusie językowym, co cechuje konstrukcje w ruchu metodologicznym o nazwie językoznawstwo kognitywne. Łączy ono m.in. 'gramatykę kognitywną' opracowaną przez Langackera (1987), kategorie 'radialne'[3] w gramatyce  Lakoffa (1987), oraz gramatyki konstrukcji, od kognitywnej 'gramatyki konstrukcji' Goldberg' (1995; 2006), następnie 'radykalnej gramatyki konstrukcji' Crofta (2001), po 'ucieleśnioną gramatykę konstrukcji', autorstwa Bergen i Chang (2005).

Konstrukcja z perspektywy gramatyki kognitywnej (Langacker 1987) pokrywa się z konstrukcją idiomatyczną oraz formalną schematyczną. Przede wszystkim jednak dotyczy kategorii semantycznych i zachodzących między nimi relacji, zwanych złożeniami symbolicznymi prostymi lub wieloelementowymi. Najbardziej złożoną strukturą symboliczną jest zdanie proste, np. ditransitive, pol. 'z dwoma dopełnieniami', oraz caused motion, pol. 'spowodowany ruch', badane przez Goldberg (1995), która poprzez swą gramatykę konstrukcji struktury argumentowej zapoczątkowała kognitywne ujęcia innych gramatyk konstrukcji[4]. W szczegółowych badaniach relacji składniowych oraz typów hierarchii 'dziedziczenia', ang. 'types of inheritance hierarchies', czyli wachlarza powiązań między konstrukcjami, Goldberg rozszerzyła idiomatyczne wyrażenia opisywane przez Fillmore'a i Kay'a o konstrukcje 'regularne', zdaniowe, oparte na kluczowych dla językoznawstwa kognitywnego tezach o symbolizacji i o uzusie językowym. Wykorzystuje je także radykalna gramatyka konstrukcji Crofta (2001), skupiona na kategoriach składniowych i uniwersaliach typologicznych. Croft (2001:203) stwierdza, iż jedyną składniową strukturą w konstrukcjach jest relacja pomiędzy częścią i całością konstrukcji oraz jej poszczególnymi elementami. Podkreśla także, iż konstrukcje to jednostki symboliczne. Mimo to postuluje istnienie struktur składniowych związanych ze strukturami semantycznymi. Struktury składniowe pojmowane są (zob. Langacker 2008:219) jako 'reguły konstrukcyjne', ang. 'constructive rules', które zachowują się jak instrukcje, służące do składania wyrażeń krok po kroku. Jednak gramatyki konstrukcji w językoznawstwie kognitywnym odrzucają poziom składni w języku. Twórcy gramatyk konstrukcji w ramach językoznawstwa kognitywnego pojmują reguły jako schematy, które muszą przypominać charakteryzowane przez siebie wyrażenia, a wyłaniają się z nich poprzez wzmocnienie upowszechnienia danego wyrażenia na pewnym poziomie abstrakcyjnego pojęcia (zob. Langacker 2008:219). Fakt, iż schematy powstają w ramach wyrażeń, jako powtarzające się aspekty sankcjonującego je przetwarzania, pociąga za sobą tezę o uzusie językowym. Według Langackera (2008:219), schematy różnią się od charakteryzowanych wyrażeń tylko poziomem szczegółowości, ang. 'specificity'. Są wyabstrahowane z przypadków specyficznego użycia, osadzonych w konkretnych sytuacjach komunikacyjnych. Bergen i Chang (2005) badają przetwarzanie konstrukcji 'on line', czyli w komunikacyjnej sytuacji użycia. Gramatyka kognitywna, za nią inne gramatyki konstrukcji w językoznawstwie kognitywnym, włącza model oparty na uzusie językowym i nie dopuszcza poziomów w języku. Poprzez tezę o uzusie językowym, która łączy się z tezą o symbolizacji, miejsce poziomów w języku zajmują jednostki symboliczne oraz zachodzące pomiędzy nimi relacje[5]. Od późniejszej monografii Goldberg (2006), zatytułowanej Constructions at Work, gramatyka konstrukcji zwana jest 'kognitywną gramatyką konstrukcji'[6]. Zatem w tej części uwaga skupia się na tezie o symbolizacji w odniesieniu do zdania, które przynależy do konstrukcji oraz kontekstu językowego.

Według tezy o symbolizacji (Langacker 1987), podstawową jednostką gramatyki języka jest jednostka symboliczna, czyli złożenie formy i znaczenia. Langacker (2008:5) definiuje symbol jako związek pomiędzy strukturą semantyczną i fonologiczną, przebiegający w taki sposób, że jedna struktura wywołuje drugą. Zgodnie z tym założeniem, według Langackera (2008:58), nawet pojedynczy morfem, np. wyraz skunk, pol. 'skunks' jest symboliczny, gdyż powstaje z połączenia znaczenia z kształtem fonologicznym. Najprostsze jednostki symboliczne łączą się w coraz większe struktury symboliczne, które często przyswajane są jako jednostki, np. studiowane przez Fillmore'a, Kay'a i O'Connor let alone, czy przykłady wybrane do niniejszego dyskursu, z Not until ... did ... , z No sooner ... than, z I wish ..., I had better ..., oraz z Many a ..., umieszczone na początku wypowiedzenia. Według Langackera (2008:103), główne pojęcia gramatyczne mogą być analizowane semantycznie na dwóch poziomach: prototypu oraz schematu. Prototypy podstawowych pojęć gramatycznych składają się z osadzonych w doświadczeniu pojęciowych archetypów. Ich charakteryzacje schematyczne odnoszą się do zasadniczych zdolności kognitywnych wstępnie zamanifestowanych w archetypach, następnie rozszerzonych na inne przypadki. Przykładowo, Langacker (2008:104) twierdzi, że archetyp związany z czasownikami włącza energiczną interakcję, która składa się z zachodzącej zmiany i z przekazania energii, co następuje w domenie czasu. Ponadto, według Langackera (2008:108), schemat dla czasownika wiąże się z dwiema poznawczymi zdolnościami, umiejętnością zatrzymywania zachodzących relacji, ang. 'apprehending relationships', oraz śledzeniem ich w czasie. Zatrzymywanie relacji w czasie łączy się z procesem 'konceptualizacji', która polega na rozumieniu, ang. 'construing', znaczenia wielu jednostek jako części tego samego doświadczenia myślowego, wyrażonego poprzez język. Konceptualizacja jest zatem procesem poznawczym, inaczej, kognitywnym. W gramatyce kognitywnej (Langacker 2008:109) relacje mogą być proste, ang. 'simplex', lub złożone, ang. 'complex'. Pierwsze składają się z jednostkowej konfiguracji całkowicie ukazanej w jednym punkcie w czasie. Drugie złożone są z wielu relacji składowych, ukazywanych sukcesywnie w przeciągu pewnego zakresu w czasie. Relacje zwane 'stanami' nie są ani proste, ani złożone. W konceptualizacji rozwijają się łącznie w czasie, tak, że każdy następny stan organicznie wyłania się ze stanu poprzedniego. Relację złożoną w czasie Langacker (2008:112) określa 'procesem'. Przykłady konstrukcji zdaniowych w bieżącym tekście informują o procesie w sposób 'wyrafinowany' stylistycznie.

Goldberg (1995, 2006) ujmuje stan i proces w schematycznie kanonicznych zdaniach. W pierwszej z wspomnianych tutaj monografii (1995:43) oddziela role uczestników sytuacji, ang. 'participant roles', obecnych w semantyce ram[7], ang. 'frame semantics', od ról związanych z konstrukcją w kontekście języka naturalnego, tzw. ról argumentowych, ang. 'argument roles', inaczej walencji. Dotyczą one sposobów łączliwości czasownika z innymi elementami zdania. Goldberg (1995:60) pyta, czy jakakolwiek klasa czasownika może być w zasadzie konwencjonalnie kojarzona z poszczególną konstrukcją, przykładowo, konstrukcja z dwoma dopełnieniami, ang. 'the ditransitive construction', z grubsza przedstawiona w sposób następujący "X CAUSES Y to RECEIVE Z", pol. 'X POWODUJE, że Y OTRZYMUJE Z". Wyklucza jednak taką możliwość. Należy dokładnie przeanalizować rodzaje relacji, w jakich może uczestniczyć semantyka czasownika danej konstrukcji. Tej z dwoma dopełnieniami wymaga czasownik komunikujący transfer, wyrażony, na przykład, przez wypowiedzenie She handed him the ball[8], pol. 'Ona podała mu piłkę'. Druga sytuacja, She put the phone on the desk[9], pol. 'Ona położyła telefon na biurku', opiera się na konstrukcji odnośnie ruchu sprowokowanego, ang. 'caused motion construction', "X CAUSES Y to MOVE Z", pol. 'X POWODUJE, że Y PRZENOSI się Z', dla czasownika put, pol. 'położyć, kłaść'. Goldberg (1995:60) twierdzi, iż czasownik put, pol. 'położyć, kłaść', określa typ zdarzenia sprowokowanego ruchu. Z kolei taki ruch jest znaczeniowo związany z konstrukcją wyrażającą ruch spowodowany przyczyną zewnętrzną. Goldberg (1995:77-79) schematycznie ilustruje omawiane konstrukcje, czyni to poprzez diagramy łączące poziom semantyczny i składniowy. Rolom semantycznym przypisuje funkcje kategorii leksykalnych. Dla konstrukcji centralnych proponuje konstrukcje z nich wyprowadzone. Czyni to dla czasowników odpowiadających danej konstrukcji, lecz ujawniających semantyczne różnice. Przykładowo, zdanie z czasownikiem 'dynamiki sił' allow, pol. 'pozwolić', Sam allowed Bob out of the room[10], 'pol. Sam pozwolił Bobowi wyjść z pokoju', realizuje konstrukcję "X ENABLES Y to MOVE Z", pol. 'X UMOŻLIWIA Y PRZEMIEŚCIĆ się do Z'. Przykład ten ujawnia zjawisko polisemii konstrukcji, które odnosi się także do innych wyrażeń analizowanych przez Goldberg. Badaczka (2006:45) przedstawia pogląd, iż konstrukcyjne podejścia do gramatyki są z reguły oparte o użycie, ang. 'usage-based'. Fakty związane z rzeczywistym użyciem wyrażeń językowych, takie jak ich frekwencyjność występowania oraz indywidualne wzorce składania poszczególnych elementów w struktury, są przyswajane równolegle z tradycyjnymi językowymi uogólnieniami, takimi jak konstrukcja dla liczby mnogiej rzeczownika. Według Goldberg (2006:18), całą gramatykę języka stanowi sieć konstrukcji, "z góry na dół" tworzą ją konstrukcje, ang. 'it's constructions all the way down[11]'.

2 Przykłady zdań leksykalizujących wybrane konstrukcje angielskie i ich polskie wersje

Niniejszy tekst skupia się na konstrukcjach w większości niekanonicznych, czyli nietypowych, specyficznych dla tekstów pisanych, dla dyskursu formalnego.

Kanoniczne zdania w języku angielskim mają dwa składniki bezpośrednie, ang. 'immediate constituents', podmiot oraz rozpoczynający się od czasownika predykat, ang. 'predicate'. Czasownik wymaga określonej struktury argumentowej, elementy opcjonalne także mają ustalone miejsce w zdaniu. Rozróżnia się następujące typy kanonicznych zdań prostych (por. Quirk et al: 1985/2007:721): SV[12] Eva is swimming, pol. 'Ewa (teraz) pływa'; SVO Eva likes swimming, pol. 'Ewa lubi pływać'; SVC Eva is glad, pol. 'Ewa jest zadowolona'; SVA Eva is on a pebble beach, pol. 'Ewa jest na kamienistej plaży'; SVOO[13] Eva showed the lifeguard her sunglasses, pol. 'Ewa pokazała ratownikowi swoje okulary słoneczne'; SVOC Eva considers the lifeguard clever, pol. dosł.[14] 'Ewa sądzi, że ratownik jest bystry'; SVOA Eva has put her sunglasses on the pebbles, pol. 'Ewa położyła swoje okulary słoneczne na kamykach'. Oprócz konstrukcji zdaniowych kanonicznych, w języku angielskim wysoką frekwencyjnością użycia charakteryzują się także konstrukcje niekanoniczne.

Poniżej przedstawione są, między innymi, nietypowe konstrukcje zdaniowe, w punkcie nr (1), rozpoczynająca się od elementu oznaczonego A, 'Adverbial', czyli od okolicznika na początku zdania. Następnie ukazane są wypowiedzenia z przykładami inwersji w zdaniu oznajmującym, w (2) z Not until ... did ... oraz w (3) z No sooner ... than. W punkcie nr (4) występuje wypowiedzenie z I wish ..., które z formą were czasownika be, pol. 'być', realizuje tryb łączący o nazwie angielskiej 'the subjunctive'. Jednak, w dwóch przykładach użycia czasownik be ma formę was, która wyklucza tryb 'the subjunctive'. W punkcie nr (5) ukazany jest przykład z idiomem modalnym had better. W końcu, w punkcie nr (6) przedstawione jest wypowiedzenie z kwantyfikatorem klasy zamkniętej wyrazów many, pol. 'dużo (dla rzeczowników tzw. policzalnych)', który funkcjonuje jako określnik, ang. 'determiner' (ściślej, 'postdeterminer', pol. '^?określnik następujący[15]'). Jednak w przedstawionej konstrukcji określnik many rozpoczyna wypowiedzenie i odnosi się do rzeczownika w liczbie pojedynczej, wprowadzonego przez przedimek nieokreślony a, pol. 'jakiś/niejaki, jeden', w konstrukcji Many a ... . Wszystkie przykłady wersji a, zaczerpnięte z powieści The Hobbit Tolkiena, łączy pewna nietypowość. Wersja b zawiera zdania z przekładu Marii Skibniewskiej (1997), wersja c wywodzi się z przekładu Pauliny Braiter (2012), a wersja d zacytowana jest z tłumaczenia Andrzeja Polkowskiego (2012).

(1) Ukierunkowująca partykuła przestrzenna up, ang. 'spatial particle', na początku, za nią:

podmiot i orzeczenie/predykat w przykładzie a1; orzeczenie/predykat i podmiot w zdaniu a2

a1. "Up[16] they all jumped." (s. 133)

b1. "Wszyscy się zerwali." (s. 160)

c1. "Wszyscy zerwali się z ziemi." (s. 181)

d1. "Zerwali się na nogi." (s. 237)

------------------------------------------------

a2. "Up jumped Bilbo, and putting on his dressing-gown went into the dining-room." (s. 32)

b2. "Wyskoczył z łóżka i otuliwszy się szlafrokiem pobiegł do jadalni." (s. 34)

c2. "Bilbo zerwał się z łóżka i narzucając szlafrok, podreptał do jadalni." (s. 42)

d2. "Bilbo wyskoczył z łóżka i narzuciwszy na ramiona szlafrok, pobiegł do jadalni." (s. 80)

Przykłady 1a1 i 1a2 zawierają przysłówek, ang. 'adverb', inaczej partykułę przestrzenną[17], up w znaczeniu centralnym 'do góry'. Partykuła przestrzenna, według Leonarda Talmy'ego (1972, 1985, 2000b), to element towarzyszący, ang. 'satellite element', rdzeniowi czasownika, ang. 'root verb', występujący często w tzw. czasownikach frazowych, ang. 'phrasal verbs'. Element towarzyszący wyraża komponent trasy/ścieżki, ang. 'Path[18]', w semantycznym zdarzeniu ruchu, ang. 'Motion Event'. Dopełnia go w tej funkcji fraza przyimkowa (Talmy 1972, 1985, 2000b), tzw. przestrzenna fraza przyimkowa, ang. 'spatial prepositional phrase', 'spatial PP' (zob. Jackendoff 1883:162). Według Talmy'ego, trasa stanowi główne zdarzenie, ang. 'core event', w zdarzeniu ruchu oraz przyłącza leksykalną kategorię aspektu. Podczas gdy Jackendoff (1983:161-170) oddziela funkcję trasy, ang. 'PATH function', z przemieszczeniem, od statycznej funkcji miejsca, ang. 'PLACE function', w użyciu przestrzennych fraz przyimkowych, Talmy łączy obie sytuacje ze zdarzeniem ruchu oraz pojęciem trasy. Elementy towarzyszące czasownikowi, m.in. partykuła przestrzenna up, przyłączają kategorię leksykalną aspektu, up przekazuje informację o aspekcie dokonanym. W języku polskim prefiksy czasownikowe pełnią rolę elementów towarzyszących (Talmy 1985, 2000b; Slobin 2003) i systematycznie informują o aspekcie derywatu czasownikowego. Przedrostek ze- w przykładach 1b1, 1c1, 1d1, oraz 1c2, wraz z przedrostkiem wy- w przykładach 1b2 i 1d2, informują o zakończeniu czynności, którą wyraża czasownik (zob. m.in. Comrie 1976/1991:12-16; Verkuyl 1993:9; Nagórko 1998:138).

Odnosząc się do kolejności występowania czasownika i frazy rzeczownikowej w zdaniach typu 1a1 Up they all jumped i w wypowiedzeniach typu Up jumped Bilbo w przykładzie 1a2, Lakoff (1987:503-505) uzależnia ten porządek od rodzaju frazy rzeczownikowej. Ogólnie rzecz ujmując, fraza rzeczownikowa w postaci zaimka osobowego poprzedza czasownik, co ma miejsce w przykładzie 1a1 Up they all jumped. Z kolei, jeśli fraza rzeczownikowa nie jest zaimkiem osobowym, wtedy występuje ona po czasowniku, co realizuje wypowiedzenie Up jumped Bilbo w zdaniu 1a2. Taka kolejność czasownika względem frazy rzeczownikowej dotyczy centralnych konstrukcji deiktycznych, There he goes, pol. 'Oto on', i There goes Harry, pol. 'Oto Harry', (Lakoff 2008:503), oraz ukierunkowujących deiktycznych konstrukcji przysłówkowych, Away ran Harry, pol. 'Harry uciekł', także Away he ran, pol. 'On uciekł', (zob. Lakoff 1987:504). Jeśli realizująca podmiot fraza rzeczownikowa jest dłuższa niż jeden wyraz, przykładowo, the major, pol. 'major', z centralnym określnikiem the, lub the tall man, pol. 'wysoki mężczyzna', wtedy błędne w języku angielskim są zdania *[19]Away the major ran, pol. 'Major uciekł', oraz *Away the tall man ran, pol. 'Wysoki mężczyzna uciekł'. Podobieństwo konstrukcji z ukierunkowującymi deiktycznymi wyrażeniami przysłówkowymi do centralnej konstrukcji deiktycznej ukazuje rąbek radialnego podejścia do gramatyki, jakie przedstawia Lakoff (1987).

W języku polskim pragmatyczna ekwiwalencja wskazuje na kolejność: podmiot, Harry i On, a za nim orzeczenie, uciekł, co prezentują także wersje 1b1, 1c1, oraz 1c2 i 1d2. Przykłady 1d1 i 1b2 zawierają na początku czasownik finitywny o wartości "Nom[20] kategorii selektywnej przypadka" (Saloni i Świdziński 2007:126). Czasownik finitywny ma wpisaną kategorię fleksyjną osoby wykonującej daną czynność: zerwali się w 1d1 (oni zerwali się) oraz wyskoczył w 1b2 (on wyskoczył). Należy zatem znać schemat wypowiedzenia w języku angielskim, czyli konstrukcję, która zawiera element informujący o trasie w zdarzeniu ruchu. Realizowana jest na dwa sposoby: zdanie 1a1 Up they all jumped; wypowiedzenie Up jumped Bilbo na początku zdania 1a2. Inwersja zastosowana w tych dwóch przykładach, wysuwająca partykułę przestrzenną na początek wypowiedzenia, wypełnia funkcję ustawienia sceny, ang. 'scene-setting function', na początku narracji (por. Huddleston i Pullum 2002/2010:1387; zob. także Quirk et al 1985/2007:88-89, 1379; Biber et al 1999/2007:912-915). Oznacza to, iż partykuła przestrzenna, występująca na początku dyskursu, rozbudza oczekiwanie odbiorcy przekazywanej informacji na jej dalszy ciąg (por. Langacker 2002:230; 2008:495).

(2) Not until ... did ...

a. "Not until then did they notice that Gandalf was missing." (s. 35)

b. "Dopiero w tej chwili spostrzegli, że nie ma wśród nich Gandalfa." (s. 38)

c. "Dopiero wówczas dostrzegli, że nie ma z nimi Gandalfa." (s. 47)

d. "Dopiero teraz spostrzegli, że nie ma wśród nich Gandalfa." (s. 88)

Przykład 2a, z Not until then did they notice that ..., realizuje schemat dla zdania niekanonicznego ze względu na inwersję podmiotu, they, pol. 'oni', i czasownika zwanego operatorem, ang. 'auxiliary', w zdaniu 2a jest nim did (zob. Huddleston i Pullum 2002/2010:95, punkt d). W tym przypadku inwersję uprawnia negatywne wyrażenie przysłówkowe not until, w polskich wersjach przykładu 2a wyrażone jako 'dopiero', które rozpoczyna wypowiedzenie[21] (zob. Bywater 1982/1996:63). Bywater stwierdza, iż ten rodzaj inwersji wspomaga urozmaicenie monotonnego szyku elementów zdania zbudowanego kanonicznie. Jednak nie należy jej nadużywać, gdyż jest konstrukcją literacką, czego nie można kategorycznie przypisać wersjom 2b, 2c, oraz 2d. Wyrażenia dopiero w tej chwili w przykładzie 2b, dopiero wówczas w zdaniu 2c, oraz dopiero teraz w wersji 2d nie kojarzą się z polskim językiem literackim w stopniu, w jakim czyni to Not until then did they ... w wersji 2a. W języku angielskim zastosowanie inwersji w zdaniu w trybie oznajmującym z reguły jest wybierane dla celów estetycznych. Ze względu na brak stylistycznie i pragmatycznie ekwiwalentnej konstrukcji w języku polskim, polski użytkownik języka angielskiego przyswaja schemat angielskiego wyrażenia z zastosowaną inwersją, np. Not until then did they ... . Ten wzór wypowiedzenia odnosi się również do innych wyrażeń zezwalających na inwersję w zdaniu oznajmującym w języku angielskim (por. przypis 21). Z kolei mówiąc i pisząc w tym języku, jego polski użytkownik wywołuje osadzoną w pamięci konstrukcję. Utrwala się ona poprzez zauważanie jej w dyskursie oraz przetwarzanie w umyśle powtarzającego się schematu, poprzez tworzenie własnych wypowiedzeń na jego kanwie. Następny przykład realizuje ten sam schemat.

(3) No sooner +[22] operator + podmiot + czasownik i struktura argumentowa + than ...

a. "No sooner had he finished speaking than the old thrush gave a loud call, and immediately flew away." (s. 218)

b. "Ledwie Balin skończył mówić, gdy stary drozd wrzasnął głośno i natychmiast odleciał." (s. 266)

c. "Ledwie Balin skończył mówić, stary drozd krzyknął donośnie i natychmiast odleciał." (s. 295)

d. "Zaledwie to powiedział, gdy stary drozd gwizdnął donośnie i odleciał." (s. 359)

Negatywne wyrażenie przysłówkowe No sooner, występujące na początku zdania w trybie oznajmującym 3a, zezwala na zastosowanie inwersji podmiotu z operatorem frazy czasownikowej realizującej orzeczenie. Polskie wersje 3b i 3c wykorzystują spójnik międzyzdaniowy ledwie (za Dubisz red. 2006, część K-Ó:411). Z kolei wersja 3d zawiera literacki odpowiednik ledwie, spójnik zdaniowy zaledwie (za Dubisz red. 2006, część T-Ż:812). Kwantyfikator książk. przy wyrazie hasłowym zaledwie informuje o formalnym statusie tego leksemu. Zatem wersja 3d zgadza się z wersją 3a pod względem literackiego stylu analizowanego wypowiedzenia. Wyraz zaledwie jest wyszukanym odpowiednikiem spójnika zdaniowego ledwie.

Osobną kwestią pozostaje zgodność tzw. 'czasów' w przykładzie 3a. Wyrażenie No sooner, przetłumaczone na język polski jako 'ledwie' w przykładach 3b i 3c, 'zaledwie' w 3d, umieszcza wprowadzaną przez siebie czynność w czasie zdarzenia, ang. 'event time', wcześniej niż czas, w którym następuje odniesienie, ang. 'reference time' do tej czynności (zob. Givón 2001:294). Odniesienie ma miejsce w czasie przeszłym i zaznaczone jest wypowiedzeniem z czasownikiem w formie tzw. the preterite, pol. 'wyrażającej czynność przeszłą'. W przykładzie 3a przeszłe zdarzenia są zakomunikowane przez dwie współrzędne konstrukcje zdań składowych: gave a loud call, pol. 'wrzasnął' w 3b, 'krzyknął' w 3c, 'gwizdnął' w 3d, oraz flew away, pol. 'odleciał' w 3b, 3c i 3d.  Z kolei czynność wykonana w czasie zdarzenia, który poprzedza czas odniesienia, wywołana jest poprzez konstrukcję z czasownikiem wskazującym na jej uprzedniość w stosunku do wyrażonej czynności przeszłej, w formie tzw. the pluperfect, ang. 'zaprzeszłej'. Zatem No sooner wprowadza wypowiedzenie z zaprzeszłą formą czasownika. W wyniku połączenia informacji o czynności uprzedniej, w czasie zdarzenia, z wyrażeniem o czynności w czasie odniesienia powstaje wersja źródłowa 3a. No sooner had he finished speaking than the old thrush gave a loud call, and immediately flew away. Dwa współrzędne zdarzenia, kodowane językowo przez the old thrush gave a loud call oraz immediately flew away, charakteryzuje sekwencyjność za sprawą spójnika and, pol. 'i', łączącego dwie konstrukcje z czasownikami w formie przeszłej (por. Givón 2001). W wersjach polskich 3b, 3c, oraz 3d także występują czasowniki w formie czasu przeszłego, bez odpowiednika dla angielskiego czasownika w formie zaprzeszłej. Następstwo czasów i sprzężone z tym tematem zagadnienie aspektu stanowi problem osobnego tekstu.

(4) I wish  I ...; I (only[23]) wish he ...

a1. "I wish I was back in my hobbit-hole by my own warm fireside with the lamp shining!" (s. 150)

b1. "«... Jakżebym chciał znaleźć się znowu w mojej własnej norce, przy ciepłym kominku i jasnej lampie!»" (s. 181)

c1. "Och, gdybym tak mógł teraz usiąść w mojej własnej norze, pod lampą, obok ciepłego kominka!" (s. 205)

d1. "«... Och, jakbym chciał siedzieć sobie teraz w mojej norce, przy ciepłym kominku i pod jasną lampą!»" (s. 260)

------------------------------------------------

a2. "«I only wish he was a raven!» said Balin." (s. 217)

b2. "─ Ba, żeby to był kruk! ─ powiedział Balin." (s. 266)

c2. "─ Gdybyż to był kruk! ─ westchnął Balin." (s. 295)

d2. "─ Gdyby to był kruk!" (s. 359)

Przykłady 4a1 i 4a2 realizują konstrukcję I wish + podmiot zdania zależnego + was ... . Jeśli formę was zastąpiłaby forma fleksyjna were, wtedy mielibyśmy do czynienia z trybem łączącym o nazwie the subjunctive, charakterystycznym dla języka literackiego. Wyraża on modalny dystans, ang. 'modal remoteness', w odniesieniu do opisywanych nierealnych teraźniejszych sytuacji, ang. 'irrealis'. Wyrażenie I wish często występuje w podręcznikach szkolnych w wypowiedzeniu z were, czasownikiem konstrukcji podrzędnej w stosunku do I wish, jako the subjunctive, przykładowo I wish I were going with you[24], pol. 'Chiałbym/Chciałabym jechać z tobą; Szkoda, że nie jadę z tobą'. W zdaniu głównym were jest formą czasownika być w czasie przeszłym, ang. 'preterite', dla drugiej osoby liczby pojedynczej oraz wszystkich osób liczby mnogiej, natomiast pierwszej i trzeciej osobie liczby pojedynczej odpowiada forma fleksyjna was. Za sprawą formy was, występującej w zdaniach składowych podrzędnych 4a1 oraz 4a2, tryb the subjunctive zmieniony jest na tryb indicative, czyli 'oznajmujący'. Zmianie ulega tylko modalność zdania, nie jego sens. Wciąż informuje ono o nierealnej teraźniejszej sytuacji poprzez dystans, jaki wywołuje odniesiona do tej sytuacji forma przeszła was. Postacie z powieści The Hobbit nie prowadzą dialogów językiem literackim[25], posługuje się nim głównie narrator.

Huddleston i Pullum (2002/2010:86) zapewniają, że forma czasu przeszłego was jest szeroko używana w konstrukcji z I wish, szczególnie w stylu nieformalnym. Przykładem takiej realizacji jest wypowiedzenie I wish I was going with you[26], pol. 'Chiałbym/Chciałabym jechać z tobą; Szkoda, że nie jadę z tobą'. Huddleston i Pullum (2002/2010:86, przypis 7) wyjaśniają, iż forma was walczyła o uznanie obecności w konwencjonalnej konstrukcji z I wish, także w konstrukcji z as if I, pol. 'jakbym', przez okres od trzystu do czterystu lat. Po czym znalazła się w tych konstrukcjach uznawana przez gramatyki języka angielskiego, lecz postrzega się ją jako mniej formalną niż were. Odnośnie zmiany językowej, ang. 'language change', Croft (2000:5) twierdzi, że dwa procesy łącznie w niej uczestniczą, są nimi innowacja, ang. 'innovation', w użyciu danego wyrażenia i jego popularyzowanie, ang. 'propagation', co badacz ilustruje następującym równaniem: "change = innovation + propagation" (Croft 2000:166). W przypadku omawianej konstrukcji z I wish, także z as if I, popularyzowanie nieformalnego użycia was, zamiast formalnego were, trwało prawie czterysta lat. Przekładowe odpowiedniki konstrukcji z I wish w języku polskim są różne, łączy je wspólna cząstka.

Wersje polskie zdań 4a1 i 4a2 wyrażają modalną nierealność sytuacji i dystans do niej za sprawą gramatycznej cząstki by lub -by trybu warunkowego. Uznawana jest ona "za morfem wchodzący w skład czasownikowych form wyrazowych" (Saloni i Świdziński 2007:97). Tryb, czas, liczba i osoba to kategorie fleksyjne między innymi kategoriami fleksyjnymi w języku polskim (zob. Saloni i Świdziński 2007:87). W przypadku polskich wersji, odpowiadających przykładowi 4a1, z I wish I ..., wyrażenia jakżebym[27] w 4b1, gdybym w 4c1, oraz jakbym w 4d1 mają cząstkę trybu warunkowego -bym, która wpisuje w te wyrazy odpowiednie kategorie fleksyjne: trybu warunkowego, pierwszej osoby oraz liczby pojedynczej. Komunikują one, iż wyrażony sąd nie jest zgodny z rzeczywistym stanem rzeczy (por. Dubisz, red. 2006, część A-J, gdyby, s. 987, jakby, s. 1262). Morfem -bym przyłączony jest do "dodatkowych słów, zwanych posiłkowymi" (za Saloni i Świdziński 2007:97). Wersje polskie, które odpowiadają angielskiemu przykładowi 4a2, z wypowiedzeniem I only wish he was a raven!, mają cząstkę -by bez wpisanej kategorii fleksyjnej osoby: żeby w 4b2, gdybyż w 4c2, oraz gdyby w 4d2. Wersja angielska zawiera inny podmiot w zdaniu podrzędnym, trzecią osobę rodzaju męskiego liczby pojedynczej he, pol. 'on', niż podmiot obecny w zdaniu nadrzędnym, pierwszą osobę liczby pojedynczej I, pol. 'ja'. Dlatego trzy polskie wersje stosują wyrażenie to był w odniesieniu do kruka. Partykuła gdyby, wprowadzająca wypowiedzenie w 4d2, oraz bardziej formalna partykuła gdybyż w 4c2, mają to samo znaczenie, "wyrażają pragnienie lub życzenie" (Dubisz, red. 2006, część A-J:987-988). Podobne znaczenie komunikuje partykuła żeby (zob. Dubisz, red. 2006, część T-Ż:1120-1121).

Wynika z tego, iż znaczenie życzenia sobie innej sytuacji w czasie teraźniejszym niż obecnie doświadczana, realizowane jest kilkoma wyrażeniami w języku polskim, łączy je cząstka -by. Natomiast w języku angielskim konkretyzowany jest wtedy jeden schemat: zdanie nadrzędne rozpoczyna się od I wish, zdanie podrzędne przyjmuje dowolny podmiot, ale musi w nim wystąpić czasownik w formie czasu przeszłego, ang. 'the preterite'.

(5) Podmiot + had better + podstawowa forma czasownika, np. wait, go, come

a1. «You had better wait here,» said the wizard to the dwarves ... ." (s. 104)

b1. "─ Lepiej poczekajcie tutaj ─ rzekł Gandalf." (s. 124)

c1. "─ Lepiej zaczekajcie tutaj ─ powiedział czarodziej, zwracając się do krasnoludów ... ." (s. 142)

d1. "─ Lepiej tutaj zaczekajcie ─ rzekł czarodziej do krasnoludów ... ." (s. 196)

------------------------------------------------

a2. «So I did. And don't be silly! You had better go to bed, your wits are sleepy»." (s. 115)

b2. "─ Mówiłem. Nie bądź głupi, Bilbo. Idź lepiej do łóżka, bo widzę, że ci już rozum usnął w głowie." (s. 137)

c2. "─ Istotnie. Nie bądź durniem. Lepiej kładź się do łóżka, bo zaczyna ci się mącić w głowie." (s. 157)

d2. "─ Tak, mówiłem. A ty nie bądź głupi! Może pójdziesz do łóżka, bo widzę, że twój rozsądek już śpi." (s. 212)

------------------------------------------------

a3. "«Then you had better come inside and tell me some of it, if it won't take all day,» said the man ..." (s. 105)

b3. "─ W takim razie wejdźcie lepiej do domu i spróbujcie mi z tej historii coś niecoś opowiedzieć, byle to nie trwało do wieczora! ─ odparł mężczyzna ... ." (s. 126)

c3. "─ Lepiej więc wejdźcie do środka i opowiedzcie mi jej część, o ile nie zajmie wam to całego dnia ─ rzekł mężczyzna ... ." (s. 144)

d3. "─ A więc wejdźcie do środka i opowiedzcie mi choć jej część, jeśli to nie zajmie wam całego dnia ─ powiedział Beorn ... ." (s. 198)

W przykładach 5a1, 5a2, oraz 5a3 występuje idiom had better, zawierający operator had[28], który stanowi fleksyjną przeszłą formę operatora have. Komunikuje zatem modalny dystans, gdyż, będąc formą czasu przeszłego, odnosi się do teraźniejszej sytuacji. Huddleston i Pullum (2002/2010:113) stwierdzają, że forma had uległa redukcji do 'd. Dalsza redukcja prowadzi nawet do pominięcia had i pozostawienia samego wyrazu better w konstrukcji had better. Wypowiedzenie staje się wtedy nieformalne (zob. Huddleston i Pullum 2002/2010:113): You better go now, pol. 'Lepiej idź (sobie) teraz'. Przymiotnikowi better w języku polskim odpowiada przymiotnik 'lepiej' (zob. Dubisz, red. 2006, część K-Ó:422). Ponadto, przymiotnik lepiej występuje w prawie wszystkich polskich wersjach angielskich przykładów 5a1, 5a2, i 5a3, oprócz wersji 5d2 z partykułą może[29] i 5d3 z partykułą więc[30] w wyrażeniu a więc. W polskich wersjach możliwych jest zatem kilka wyrażeń odpowiadających samemu przymiotnikowi better w kontekście realizującym formalną sugestię. Modalny dystans ugrzecznienia informacji uzyskany jest przez operator had w konstrukcji had better, który czyni tę propozycję bardziej uprzejmą niż sam wyraz better. Przez polskie wersje nie jest on jednak uchwycony. Mimo to polski użytkownik języka angielskiego wie, iż istnieje schemat: podmiot + had better + podstawowa forma czasownika wyrażającego pożądane zachowanie rozmówcy. Werbalna realizacja tego schematu umożliwi składanie sugestii w języku angielskim w sposób formalny.

(6) Many a time ... w kontraście z many of ...

a1. "Many a time afterwards the Baggins part regretted what he did now ... ." (s. 24)

b1. "Wielekroć później Bagginsowska cząstka natury hobbita żałowała tego, co w owym momencie zrobił ... ." (s. 23)

c1. "Później wiele razy Bagginsowska połowa jego natury żałowała tego, co uczynił." (s. 30)

d1. "Później wielokrotnie żałował tego, co w tym momencie uczynił ... ." (s. 67)

------------------------------------------------

a2. "Many of the dwarves spent their time piling and ordering the treasure ... ." (s. 226)

b2. "Wielu krasnoludów spędzało czas na układaniu i porządkowaniu skarbów." (s. 276)

c2. "Większość krasnoludów spędzała czas, porządkując i układając skarby." (s. 306)

d2. "Wielu krasnoludów spędzało czas na porządkowaniu i układaniu skarbów." (s. 370)

W przykładzie 6a1 występuje "syntaktycznie zamrożona" (por. Huddleston i Pullum 2002/2010:394) konstrukcja many a. Nie można wymienić w niej żadnego elementu na inny oraz nie wolno przestawić kolejności elementów. Tak jak sam przedimek a, konstrukcja many a funkcjonuje jako określnik, ang. 'determiner'. Jest zauważana w przysłowiach, przykładowo, There's many a slip twixt cup and lip[31], oraz w tzw. przysłówku częstotliwości, ang. 'frequency adjunct', many a time[32], pol. 'wiele razy'. Stosuje się ją także w języku prasowym[33]. Wyrażenie many a jest konstrukcją raczej formalną, literacką, nawet archaiczną, co widoczne jest w przysłówku many-a-time-and-oft, posiadającym znaczenie często, ang. 'frequently'[34]. W przykładach 6b1, 6c1, oraz 6d1 tłumaczenie dotyczy zdania 6a1, sformułowanego przez narratora powieści The Hobbit. Konstrukcja many a time "ustawia scenę" na początku wypowiedzenia 6a1. Zdanie 6b1 zawiera wyraz wielekroć, literacki synonim wyrażenia wiele razy, obecnego w przykładzie 6c1, oraz synonim wyrazu wielokrotnie, występującego w wersji 6d1, także stosowanego w polskim języku literackim[35]. W powszechnym użyciu many wskazuje dużą liczbę, a przedimek a ma efekt indywidualizujący i dystrybucyjny, zatem wymaga policzalnego rzeczownika w liczbie pojedynczej (za Huddleston i Pullum 2002/2010:394). Natomiast, gdy rzeczownik przyjął liczbę mnogą, przykładowo the dwarves[36], pol. 'krasnoludy', w wypowiedzeniu 6a2, wtedy forma many połączyła się z przypadkiem dopełniacza, sygnalizowanego przez przyimek of, many of the dwarves, pol. 'większość krasnoludów' w przykładzie 6c2, 'wielu krasnoludów' w 6b2 i 6d2. Jednak konstrukcja many a, oraz jej rozpowszechniona w użyciu elaboracja many a time, istnieją w języku angielskim i warto je znać posługując się tym językiem jako obcym.

Podsumowanie

Konstrukcje przytoczone w bieżącym tekście odbiegają od podstawowych typów zdań w języku angielskim, strukturalnie wyróżnionych poprzez kontrast wnoszony za sprawą aspektu oraz liczby uczestników zdania (zob. Langacker 2008:355). Pojęciowo odnosimy je do istotnych aspektów naszego doświadczenia, odzwierciedlonego w dyskursie. Zatem kontekst sytuacyjny oraz językowy spełnia naturalną rolę w przyswajaniu nowych wyrażeń języka obcego, sprawdzaniu poprawności użycia znanych już wypowiedzeń. Bieżący tekst wskazuje na pewne nietypowe w codziennym języku angielskim sformułowania, stara się przybliżyć je czytelnikowi przy pomocy przykładów z literatury oraz trzech wersji przekładu na język polski. Przykłady użycia wspomagają zaznajomienie się z daną konstrukcją jako schematem wpisującym się w określony kontekst sytuacyjny. Przybliżają czytelnikowi doświadczane sytuacje, przyczyniają się do zobrazowania wyrażonej sytuacji fikcyjnej i zapisują ją w pamięci. Istnieje szansa, że utrwali się w niej także sprawdzona w kontekście użycia konstrukcja podchwytliwa, gdyż nietypowa w języku angielskim.

Bibliografia

BERGEN B. K., CHANG N., Embodied construction grammar in simulation-based language understanding, w:  Construction Grammars: Cognitive Grounding and Theoretical Extensions, pod red. J.-O. Östmana i M. Frieda, Amsterdam, John Benjamins, 2005, s. 147-190.

BIBER D., JOHANSSON S., LEECH G., CONRAD S., FINEGAN E., Longman Grammar of Spoken and Written English, Harlow, Pearson Education Limited, 1999/2007.

BYWATER F. V., A Proficiency Course in English, Edinburgh Gate, Harlow, Addison Wesley Longman, Ltd., 1982/1996.

CLOSS TRAUGOTT E., TROUSDALE G., Constructionalization and Constructional Changes, Oxford, OUP, 2013.

CROFT W., Radical Construction Grammar: Syntactic Theory in Typological Perspective, Oxford, New York, OUP, 2001.

CROFT W., Explaining Language Change: An Evolutionary Approach, Harlow, Pearson Education, Ltd., 2000.

CROFT W., CRUSE D. A., Cognitive Linguistics, Cambridge, CUP, 2004.

DIXON R. M., A Semantic Approach to English Grammar, New York, OUP, 1991/2005.

DUBISZ S., red, Universalny słownik języka polskiego, A–J, K-Ó, P-Ś, T-Ż, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006.

FILLMORE C. J., KAY P., O’CONNOR M. K., Regularity and idiomaticity: the case of let alone, Language 1988 nr 3/64, s. 501-538, [online] https://bdgrdemocracy.files. wordpress.com/2014/04/regularity-and-idiomaticity-cfillmore-1988.pdf [dostęp: 4 marca 2016]

FILLMORE C. J.,  KAY P., Grammatical Constructions and Linguistic Generalizations: The «What’s X doing Y» Construction, Language 1999  nr 1/75, s. 1-33.

FILLMORE C. J., Scenes-and-frames semantics, w: Linguistic Structures Processing, pod red. A. Zampolli'ego, Amsterdam, North Holland, 1977, s. 55-82.

GIVÓN T. Syntax: An Introduction, Volume I. Amsterdam i Philadelphia, John Benjamins, 2001.

GOLDBERG A. E., Constructions at Work, Oxford i New York, OUP, 2006.

GOLDBERG A. E., A Construction Grammar Approach to Argument Structure, Chicago i London, The University of Chicago Press, Ltd., 1995.

HUDDLESTON R., PULLUM K., The Cambridge Grammar of the English Language, Cambridge, UK, CUP, 2002/2010.

JACKENDOFF R., Semantics and Cognition, Cambridge, Massachusets, The MIT Press, 1983.

LAKOFF G., Women, Fire, and Dangerous Things: What Categories Reveal about the Mind, Chicago i London, The University of Chicago Press, 1987.

LANGACKER R. W., Cognitive Grammar: A Basic Introduction, Oxford i New York, OUP, 2008.

LANGACKER R. W., Concept, Image, and Symbol: The Cognitive Basis of Grammar, Berlin i New York, Mouton de Gruyter, 2002.

LANGACKER R. W., Foundations of Cognitive Grammar, Volume I: Theoretical Prerequisites, Stanford, California, Stanford University Press, 1987.

LANGACKER R. W., Foundations of Cognitive Grammar, Volume II: Descriptive Applications, Stanford, California, Stanford University Press, 1991.

MAKKAI A., Idiom Structure in English, The Hague, Mouton de Gruyter, 1972.

NAGÓRKO A., Zarys gramatyki polskiej, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN, 1998.

QUIRK R., GREENBAUM S., LEECH G., SVARTVIK J., A Comprehensive Grammar of  the English Language, Edinburgh Gate, Harlow, Pearson Education, Ltd., 1985/2007.

SALONI Z., ŚWIDZIŃSKI M., Składnia współczesnego języka polskiego, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2007.

SLOBIN D. I., Language and Thought Online: Cognitive Consequences of Linguistic Relativity, w: Language mind: advances in the study of language and thought, a Bradford book,  pod. red. D. Gentner i S. Goldin-Meadow, Cambridge, Massachusets, The MIT Press, 2003, s. 157-191.

TALMY L., Toward a Cognitive Semantics, Volume I: Concept Structuring Systems, Cambridge, Massachusetts i London, England, The MIT Press, 2000a.

TALMY L., Toward a Cognitive Semantics, Volume II: Typology and Process in Concept Structuring, Cambridge, Massachusetts i London, England, The MIT Press, 2000b.

TALMY L., Lexical Typologies, w: Language typology and Syntactic Description, Volume III: Grammatical categories and the lexicon, pod red. T. Shopena, Cambridge, CUP, 1985/2007, s. 66-168.

TALMY L., Semantic Structures in English and Atsugewi, Linguistics Department, University of California at Berkeley, 1972, [online] http://linguistics.buffalo.edu/people/ faculty/talmy/talmy.html [dostęp: 4 marca 2016]

TRASK R. L., Language and Linguistics: The Key Concepts (2nd ed.), pod red. P. Stockwella, London, Routledge, 1999/2007.

VERKUYL H. J. A Theory of Aspectuality: The Interaction between Temporal and Atemporal Structure, Cambridge, CUP, 1993.

Źródła przykładów:

TOLKIEN J.R.R., The Hobbit or There and Back Again. Boston, Houghton Miffin Company, 1937/1978, ISBN 0-395-07122-4 (wersja a)

TOLKIEN J.R.R., Hobbit czyli tam i z powrotem, tłumaczenie: SKIBNIEWSKA M., Warszawa, Wydawnictwo Iskry, 1997, ISBN 978-83-244-0213-7 (wersja b)

TOLKIEN J.R.R., Hobbit, tłumaczenie: BRAITER P., Warszawa, Wydawnictwo Amber Sp. z o.o., 2012, ISBN 978-83-241-4400-6 (wersja c)

TOLKIEN J.R.R., Hobbit albo tam i z powrotem z objaśnieniami, tłumaczenie: POLKOWSKI A., Warszawa, Bukowy Las, 2012, ISBN 978-83-62478-62-0 (wersja d)

Certain 'tricky' English constructions with examples of their Polish versions ─ selected aspects

Abstract

The present paper addresses selected noncanonical English clauses which are natural either in literary text or in formal discourse, such as constructions with fronted spatial particles, for instance, up, with Not until ... did ..., No sooner ... than ..., I wish ..., I had better ..., and Many a ... . English example sentences with the said constructions are presented against three possible Polish versions. The source examples are from The Hobbit or There and Back Again by J. R. R. Tolkien. The three translations into Polish, by Skibniewska (1997), Braiter (2012), and Polkowski (2012), respectively, were accessible from Polish bookstores when the movie The Hobbit was released in 2012. The objective of the paper is to present the selected English expressions as schematic constructions for which Polish has different grammatical and lexical means. The paper guides the reader through a constructional approach to English grammar and offers possible techniques of acquiring and revising English 'tricky' constructions, mainly on the basis of interesting text.

---

[1] Zob. [online] http://www.2learn.pl/najwiekszy-blad-w-nauczaniu-jezyka-angielskiego-moim zdaniem.html#.VvPcKeLhA4o [dostęp: 23 marca 2016]

[2] Zob. także Goldberg 2006:55.

[3] Według Lakoff'a (1987:91), w ramach struktury radialnej danej kategorii obserwowane są efekty prototypowe, tzn. mniej centralne elementy kategorii stanowią warianty kategorii bardziej zbliżonych do kategorii centralnej.

[4] Zob. także Closs Traugott i Trousdale 2013.

[5] Według Langackera (1987:277), połączone przynajmniej dwie struktury symboliczne tworzą bardziej złożone wyrażenie, które powstaje za sprawą gramatycznej relacji walencyjnej, ang. 'grammatical valence relation'. Łączące się struktury to struktury składowe, ang. 'component structures', wyłoniona zintegrowana jednostka to struktura złożona, ang. 'composite structure'. Langacker odnosi termin konstrukcja gramatyczna, ang. 'grammatical construction' do całego związku: do struktur składowych, ich sposobu połączenia się, oraz wynikłej struktury złożonej. Zob. relacje walencyjne, 'ang. 'valence relations' (Langacker 1987:277-327), obejmujące cztery podstawowe czynniki walencyjne: (1) zgodność, ang. 'correspondence', (2) profilowanie w ramach konstrukcji, 'ang. 'profiling within constructions', (3) czynniki pojęciowej (i fonologicznej) niezależności, ang. 'autonomy', oraz uzależnienia, ang. 'dependence', (4) składniki bezpośrednie, ang. 'constituency'.

[6] Kognitywne gramatyki konstrukcji, np. Lakoff 1987; Goldberg 1995, 2006.

[7] Zob. rama semantyczna, pojęcie obecne w 'semantyce ram', np. Fillmore 1977.

[8] Zob. przykład nr (62), Goldberg 1995:60; zob. także Goldberg 2006:26-33.

[9] Zob. przykład nr (63), Goldberg 1995:60; zob. także Goldberg 2006:33-43.

[10] Zob. przykład nr (40), Goldberg 1995:161.

[11] W oryginalnym zapisie stwierdzenie to jest wyeksponowane tłustym drukiem.

[12] S - Subject, pol. 'Podmiot'; V - Verb, pol. 'Czasownik'; O - Object, pol. 'Dopełnienie (biższe lub dalsze)'; A -Adverbial, pol. 'Okolicznik'; C - Complement, pol. 'Dopełnienie/Przydawka'.

[13] SVOO - Subject, Verb, Indirect Object, Direct Object, pol. 'Podmiot, Czasownik, Dopełnienie dalsze, Dopełnienie bliższe'.

[14] dosł. = dosłownie

[15] Angielska funkcja postdeterminer nie ma odpowiadającej tłumaczeniowo funkcji w frazie rzeczownikowej w języku polskim.

[16] Podkreślenia stosowane w bieżącym tekście w przykładach a, b, c, d nie mają miejsca w wersjach źródłowych.

[17] Termin partykuła przestrzenna, ang. 'spatial particle' (por. Tyler i Evans 2003), obejmuje przysłówki i przyimki w języku angielskim, które wyrażają trasę lub lokalizację przemieszczającego sie obiektu (zob. Talmy 1985, 2000b).

[18] Talmy (1985, 2000b) rozpoczyna terminy, nazywające komponenty zdarzenia ruchu, ang. 'Motion Event', z dużej litery. W rozprawie doktorskiej (1972) wpisuje całe ich nazwy kapitalikami.

[19] Gwiazdka * oznacza niepoprawną konstrukcję językową.

[20] Nominative, pol. 'mianownik'.

[21] Inne, bezpośrednio negatywne, wyrażenia przysłówkowe, także sugerujące negatywne znaczenie, rozpoczynają następujące wypowiedzenia (za Bywater 1982/1996:64): Not a single word did he say ...; Not often do you see ...; Never had she seen ...; No sooner had he said it than ..., itp.

[22] Znak + symbolizuje zachodzące połączenie z następnym elementem wypowiedzenia.

[23] Przysłówek only, pol. 'tylko', jest elementem opcjonalnym w tej konstrukcji.

[24] Przykład nr [32ii], Huddleston i Pullum 2002/2010:86.

[25] Np. "«Ere, 'oo are you?» it squeaked ... ." (s. 38); "«And can yer cook 'em?» said Tom." (s. 38)

[26] Huddleston i Pullum 2002/2010:86.

[27] "I jakżeby książk. «zaimek przysłowny pytajny» 2. «wprowadza zdanie wykrzyknikowe wyrażające życzenie» ..." (Dubisz, red. 2006, część A-J:1266)

[28] Zob. przykład nr [61], Huddleston i Pullum 2002/2010:113: I had better tell them. I hadn't better tell them. Had I better tell them?

[29] "może «partykuła» 3. «w zdaniach wyrażających propozycję, prośbę, radę lub polecenie jest objawem grzeczności lub uprzejmości mówiącego w stosunku do rozmówcy» ..." (Dubisz, red. 2006, część K-Ó:728)

[30] "II więc pot. «partykuła» 1. «wprowadzająca nawiązanie do poprzedzającego kontekstu lub do sytuacji» ..." (Dubisz, red. 2006, część T-Ż:440)

[31]  "Prov nie mów hop, póki nie przeskoczysz; (wiele się może zdarzyć) między ustami a brzegiem pucharu", za: elektroniczny słownik PWN-Oxford. Zob. także many a true word is spoken in jest, pol. 'żartem mówi się wiele prawdziwych słów', za: elektroniczny słownik PWN-Oxford.

[32] Zob. także "many times dużo or wiele razy", za: elektroniczny słownik PWN-Oxford.

[33] Zob. [online] http://www.learnersdictionary.com/qa/the-difference-between-many-and-many-a [dostęp: 29 marca 2016]

[34] Many a/an, przykład 3. "Many a politician has promised to make changes. [Politician and has are singular.]", pol. 'Wielu polityków obiecało wprowadzić zmiany' [rzeczownik polityk i operator has mają liczbę pojedynczą], Zob. [online] http://www.yourdictionary.com/many-a-time-and-oft## [dostęp: 29 marca 2016]; cytaty z literatury, zob. [online] https://en.wiktionary. org/wiki/many_a_time_and_oft [dostęp: 29 marca 2016]

[35] "wielekroć, wielokroć książk. «wiele razy, po wiele razy, wielokrotnie; często, częstokroć, nieraz, tysiąckroć» ..." (Dubisz, red. 2006, część T-Ż:423); "wielekrotnie książk. rzecz. od wielokrotny ..." (Dubisz, red. 2006, część T-Ż:427)

[36] Końcówka -s oznacza liczbę mnogą rzeczownika.