DOMINIKA IZDEBSKA-DŁUGOSZ

Uniwersytet Rzeszowski

  

O polsko-ukraińskim kontakcie językowym i kulturowym na przykładzie nauczania polszczyzny w środowisku ukraińskojęzycznym

Keywords: Polish as a foreign language, Ukrainian language, mistakes, errors, interlanguage, interference

Słowa klucze: język polski jako obcy, język ukraiński, błędy, interjęzyk, interferencja

Wprowadzenie

W procesie nauczania-uczenia się języków obcych mamy do czynienia z sytuacją wielopłaszczyznowego kontaktu. Z jednej strony dochodzi do kontaktu językowego: język prymarny (pierwszy, ojczysty oraz inne znane języki obce – L1) ucznia wchodzi w wielorakie reakcje z językiem drugim (docelowym, obcym – L2) tworząc interjęzyk przechodzący przez stadia pośrednie, charakteryzujące się odległością od reguł zarówno L1, jak i L2, który zbliża się stopniowo ku regułom systemu L2. Po drugie dochodzi również do swoistego starcia kultur – prymarnej z obcą. Owo spotkanie kultur znajduje odzwierciedlenie w języku, szczególnie w zakresie realizacji poszczególnych aktów mowy. Błędy w obrębie aktów grzecznościowych i etykiety językowej świadczą bowiem nie tylko o niepełnej kompetencji językowej, systemowej, ale przede wszystkim o odmiennych skryptach kulturowych. W języku bowiem zaklęta jest praktyka codzienności danej społeczności, reguły zachowania w każdej sytuacji, ocena świata, jej obraz. Jak pisze Marta Skura: „Zgodnie z podejściem międzykulturowym nauka języka obcego jest konfrontacją z obcą kulturą. Każdy człowiek zdobywa w ciągu swojego życia w danej społeczności właściwe jej przekonania, nastawienia i sposoby zachowań, które są ważne dla danej kultury. Rozwija w sobie specyficzną, właściwą dla tej kultury orientację. Ten system kulturowej orientacji wpływa na postrzeganie, myślenie i działanie człowieka”[1].

Myślimy w danym języku i działamy za jego pomocą. Działamy językowo tak, jak nauczyliśmy się tego w naszej kulturze. Ucząc się języka obcego niejednokrotnie wkładamy obce słowa w schemat działania (aktu mowy) z  języka ojczystego. Taki akt nie jest skuteczny ani w rodzimej kulturze (z racji wypełnienia obcym materiałem językowym), ani w kulturze obcej (z racji odmiennego schematu, konstrukcji aktu). Jest więc swoistym tworem nie przystającym ani do reguł L1 ani L2.

Każdy kto doświadczył życia na emigracji wie, iż mając dobrze wykształconą kompetencję w języku obcej kultury, myśląc i działając w L2 stajemy się inni: oceniamy świat inaczej, bo jego ocena nie wynika wyłącznie  z nas jako podmiotu oceniającego, ale jest już zakodowana w języku, którego używamy. To wszystko sprawia, iż nauka języka obcego jest zadaniem trudnym i fascynującym: od uczących się wymaga otwarcia się na inny świat, od nauczycieli: zrozumienia, jak skomplikowanym procesem jest zdobywanie tego odrębnego oglądu świata.

Interjęzyk i interferencja

Niewiele wiemy o poszczególnych stadiach interjęzyka polsko-ukraińskiego, który nabywają i rozwijają uczący się polszczyzny studenci ukraińskojęzyczni. Wyjaśnienia wymaga samo pojęcie „międzyjęzyka”.

Larry Selinker nazwał dialekt przejściowy ucznia mianem „interjęzyka” (ang. interlanguage, dalej IL) i stwierdził, iż można go opisać, bowiem jest „on systemem i zawiera przewidywalne struktury. Jego cechą jest rozwój, ale może zatrzymać się w swym rozwoju na pewnym etapie i na odwrót, u pewnych osób może nastąpić regres […]”[2].

Badacz uznał IL za oddzielny system językowy, w którym na każdym etapie rozwoju funkcjonują swoiste normy. Wprowadził on dla opisu IL pojęcie „ukrytej struktury psychologicznej” (ang. latent psychological structure), na płaszczyźnie której dochodzi do spotkania i  identyfikacji trzech typów wypowiedzi: w języku ojczystym, w interjęzyku i w języku docelowym. W strukturze latentnej działają procesy błędotwórcze w okresie akwizycji języka obcego. Autor wymienia pięć najważniejszych procesów tego typu:

1.    Transfer językowy (ang. language transfer),

2.    Transfer uczenia się (ang. transfer of training),

3.    Strategie uczenia się języka obcego (ang. strategies of secong language learning),

4.    Strategie komunikacji w języku obcym (ang. strategies of second language communication),

5.    Fałszywe uogólnienia materiału języka docelowego – hipergeneralizacja (ang. overgeneralizations of TL linguistic material)[3].

Transfer językowy jest związany z przenoszeniem reguł języka ojczystego w miejsce języka drugiego. Transfer uczenia się polega na przenoszeniu najlepiej wyćwiczonych form w miejsce, w których nie powinny się one znaleźć. Strategie uczenia się języka obcego wiążą się z tendencją do wprowadzania uproszczeń w systemie języka docelowego. Strategie komunikacji w języku docelowym oznaczać mogą użycie wyuczonych, błędnych form, które jednakże nie przyniosły nigdy uczniowi wyraźnego niepowodzenia komunikacyjnego. Strategią komunikacji może być także zjawisko unikania pewnych struktur, form. Hipergeneralizacja jest związana ze zjawiskiem interferencji wewnętrznej, a więc przenoszenia wyuczonych już form w języku docelowym w nieprawidłowe miejsca albo używanie form i reguł w miejscach, w których nie mają one zastosowania.

Wszystkie te procesy, wynikające ze spotkania języków i powstania interjęzyka mogą być, jak już wspomniano, źródłem błędów językowych. U uczących się polszczyzny Ukraińców, podobnie jak u władających innymi językami słowiańskimi i uczących się kolejnego języka słowiańskiego najwięcej błędów języków pojawia się w rezultacie interferencji.

Termin interferencja pochodzi z fizyki i oznacza zaburzenia, jakie powstają podczas rozchodzenia się w ośrodku zaburzeń dwóch fal, gdy fale te ulegają skrzyżowaniu. Pojęcie to okazało się pomocne glottodydaktykom dla określenia zaburzeń, powstałych w sytuacji skrzyżowania języków[4]. Zjawisko to można opisywać i definiować z różnych punktów widzenia: lingwistycznego, psychologicznego, psycholingwistycznego i dydaktycznego (metodycznego)[5].

Badacze interferencji najczęściej odwołują się do definicji Uriela Weinchreicha, który jako pierwszy przedstawił schemat teorii interferencji. Interferencja według autora to: „wpływ (ang. impact) języka ojczystego na normy języka obcego powodujący zniekształcenie wzorów języka obcego, w takich dziedzinach języka, jak cały niemal system fonemiczny, znaczna część morfologii i składni oraz niektóre zakresy słownictwa”[6].

Jan A. Czochralski, wychodząc z założeń strukturalizmu stwierdził, iż interferencja językowa to „wzajemne oddziaływanie na siebie struktur językowych należących do dwóch różnych systemów językowych”[7]. Interferencja jest w tym ujęciu działaniem, które odbywa się poza nadawcą. Rozumienie jej jest czysto strukturalne, wewnętrzne: działać na siebie mają same struktury językowe. Opisując mechanizm działania interferencji autor skonstatował, iż jest to „użycie elementów jednego systemu językowego według reguł strukturalnych właściwych dla innego systemu strukturalnego”[8]. Przedstawiony więc został rezultat działania owego wzajemnego wpływu struktur językowych, a jest nim użycie jednych w miejsce drugich – niewłaściwe użycie (niezgodne z regułami strukturalnymi), a więc błąd.

Błędy wynikające z interferencji jezykowej

Interjęzyk studentów ukraińskojęzycznych, uczących się języka polskiego jako obcego obfituje w nienormatywne elementy językowe, wynikające głównie z językowego, interferencyjnego kontaktu pomiędzy pokrewnymi, a więc bardzo podobnymi (co wzmaga jeszcze siłę transferu negatywnego) typologicznie i genetycznie językami: polskim i ukraińskim. Błędy te pojawiają się we wszystkich podsystemach języka i są istotą interjęzyka, którego cechą wyróżniającą jest odległość od norm systemowych L1 i L2. 

Przykładami najczęstszych błędów  wynikających ze starcia dwóch systemów językowych są:

1. Mylenie rodzaju gramatycznego. Jego przyczyną może być odmienny rodzaj w języku ojczystym podobnych brzmieniowo wyrazów, np. *pierwszy klas, *ten centrum, *ta problema. Inna przyczyna to nieobecność jakieś kategorii w języku prymarnym, a jej obecność w docelowym. Wówczas owa kategoria (jej realizacje) jest najczęściej pomijana jako zbędna w odczuciu ucznia. Tak dzieje się w przypadku polskiego rodzaju męskoosobowego, którego nie wyróżnia język ukraiński. Stąd bardzo częste błędy: *te profesory, *te polaki, *te dyrektory. Przykłady wskazują na zastosowanie w miejsce polskiego rodzaju męskoosobowego rodzaju niemęskoosobowego, co oprócz błędu gramatycznego niesie ze sobą zagrożenie niepowodzenia w komunikacji. W języku polskim bowiem formy niemęskoosobowe w miejsce męskoosobowych są nośnikiem deprecjacji desygnatu, jak np. Jakie mądre są te chłopy! Ponadto w niektórych przypadkach rodzaj niemęskoosobowy przysługuje desygnatom rodzaju męskiego w liczbie mnogiej o znaczeniu pejoratywnym, jak: te łobuzy[9].

2. Błędna fleksja. Błędy z tej grupy powstają najczęściej w wyniku bezpośredniego przeszczepiania końcówek fleksyjnych z systemu języka ukraińskiego na grunt fleksji polskiej. Mamy tutaj: *znam stolicu, *mam babciu, *na granice; *w prace; *dała mężu kwiaty; *te parasoli, *dużo atrakcji.  

3. Błędna koniugacja. Najczęstsze błędy koniugacyjne, oprócz tych, polegających na przeszczepianiu rodzimych końcówek osobowych w formach czasu teraźniejszego, dotyczą tworzenia form czasu przeszłego czasowników i powstają wskutek niestosowania końcówki osobowej, będącej w polszczyźnie wykładnikiem osoby, w miejsce której nadużywa się zaimków osobowych, które stanowią wykładnik osoby w języku ukraińskim. Przykłady takich błędów, to:  * ja był, *my rozmawiali, *czy wy lubili?

4. Błędy składniowe. Najczęstsze błędy składniowe dotyczą błędnej rekcji – studenci przenoszą rekcję rodzimą czasowników, np. *słuchać muzykę, *szukać sobie taką pracę, *pytasz mnie o tym, *spróbować nacjonalne jedzenie, *dbać o swoim życiu. Innymi częstymi u ukraińskojęzycznych uczniów błędami składniowymi jest nadużywanie bezokoliczników w miejsce gerundiów, np. *mi się podoba tutaj studiować, *rozpocznę podróżować, *on myślał skończyć robotę.  

5. Błędy leksykalne. Najbardziej jaskrawym przykładem interferencyjnych błędów leksykalnych są tzw. fałszywi przyjaciele (tłumacza) czyli homonimy międzyjęzykowe – wyrazy o bardzo podobnym brzmieniu w dwóch językach, jednak o odmiennym znaczeniu. Przykłady tego typu błędów, to: *gotuję się do egzaminu (ukr. ja gotujus – pol. przygotowuję się),  *to wydatny aktor (ukr. wydatnyj – pol. czołowy, wybitny), *oni żyją razem w mieście (ukr. żyty – pol. mieszkać), *w Krakowie jest dużo pamiątków (ukr. pamiatnik – pol. zabytek), *sumuję za tobą (ukr. sumuwaty  - pol. tęsknić), *bardzo boli u mnie dzisiaj żywot (ukr. żywit – pol. brzuch).

Błędów językowych o wyraźnym podłożu interferencyjnym jest w polszczyźnie studentów ukraińskich znacznie więcej, są one różnorodne, o różnym stopniu powtarzalności, jednak w niniejszym tekście zostały one jedynie zasygnalizowane[10].

Starcie kultur a błędy

Trudno jednoznacznie wyrokować, które błędy językowe są bardziej związane z różnicami pomiędzy kulturami, wchodzącymi w kontakt w procesie akwizycji języka obcego, a które mniej. Jeśli bowiem przyjąć, iż język wyraża doświadczenie danej kultury, danego społeczeństwa w konkretnym obszarze kulturowym, to nie można błędów językowych traktować wyłącznie jako rezultatu strukturalnych różnic pomiędzy systemami językowymi, a widzieć je należy również jako odbicie sposobu myślenia i oglądu świata, który zaklęty jest w języku.  

Wychodząc jednak z pragmatycznojęzykowego stanowiska dostrzec można, iż niektóre błędy językowe stanowią szczególnie jaskrawe odzwierciedlenie odmienności w myśleniu i językowym działaniu w poszczególnych kulturach.

Przykładem tego typu błędu jest zwrot na „wy” stosowany w kulturze ukraińskiej (i w innych słowiańskich) w kontakcie oficjalnym. Polskie wyrazy „pan” „pani” ulegają zamianie na „wy” z dodatkowym zastosowaniem mnogiej formy czasownika. Zamiast więc: czy pani się zgadza? mamy: *wy się zgadzacie?; czy pan to widział? – *widzieliście to? Forma ta realizuje grzecznościowy akt mowy w kontakcie oficjalnym w języku ukraińskim, w języku polskim zaś może stanowić poważne zakłócenie komunikacyjne. Polski odbiorca odruchowo szuka bowiem wokół siebie osób trzecich, do których mógłby być kierowany taki komunikat. Ponadto mówiąc w ten sposób pełen dobrej woli ukraiński nadawca naraża się dodatkowo na negatywny odbiór. W polskiej kulturze bowiem zwrot tego typu kojarzy się aż nadto z komunistyczną nowomową i jest wartościowany ujemnie.

Innym przykładem na wyraźne starcie kultur może być używany w kontakcie oficjalnym, w relacji nierównorzędnej (student-lektor) zwrot bezpośredni z użyciem imienia: np. Pani Dominiko, Panie Tomaszu. Przyjęty w kulturze ukraińskiej, w polskiej zmniejsza konieczny dystans i wprowadza, odbieraną negatywnie, poufałość. Studenci z Ukrainy dziwią się, gdy tłumaczę im, iż nie można w ten sposób zwracać się do profesora. W ich mniemaniu zwrot ten wyraża ich pełen szacunku a zarazem sympatii stosunek do danego odbiorcy.

Podobny problem można zaobserwować w przypadku stosowania oficjalnych tytułów przez tę grupę studentów. Szczególnie, jeśli chodzi o tytuły typu: wicedyrektor, wiceprezes, prodziekan. Traktują oni je dosłownie i stosują bezpośrednio w wołaczu, np. w korespondencji oficjalnej: Szanowny Panie Prodziekanie.

Podsumowanie

Każdy człowiek uczący się języka obcego musi zmierzyć się z innym światem, obecnym w tym języku, w jego kategoriach gramatycznych, w jego leksyce, nazewnictwie, konstrukcjach składniowych czy wreszcie w schematach aktów mowy. Nauka języka obcego jest swoistym starciem kultur, gdyż nie wystarczy znać obce słowa, by wyrażać myśli w języku obcym, by skutecznie działać za jego pomocą. W procesie akwizycji języka obcego dochodzi więc do wielopłaszczyznowego kontaktu: dwóch języków (ich systemów, struktur), dwóch światów (językowych obrazów świata), dwóch sposobów myślenia (struktur poznawczych, kognitywnych), dwóch kultur i sposobów działania. Student-obcokrajowiec zdobywa ten nowy świat stopniowo. Początkowo więcej w tym świecie tego, co znane i rodzime,  a co staje się narzędziem do oswojenia tego, co obce. Językowo objawia się ten proces nasileniem działania interferencji i dużym odsetkiem błędów transferowych. Im języki i kultury sobie bliższe tym łatwiej i częściej sięga się po elementy znane, im dalsze – tym większe osamotnienie w zdobywaniu wiedzy i umiejętności w obcym języku i kulturze. Z czasem język obcy staje się udomowiony – to w nim samym można już szukać prawideł, reguł na poznanie tego, co jeszcze pozostało do poznania, bez odwoływania się do języka ojczystego. Całkowite oswojenie języka obcego – pełne jego przyswojenie wzbogaca człowieka niejako o nową osobowość, którą można włączyć i wyłączyć, kiedy się tego zechce; o nowy świat, inny sposób myślenia, wartościowania i działania.  

W artykule rozważa się typy kontaktu, w jaki wchodzą ze sobą język prymarny i docelowy ucznia w procesie akwizycji języka obcego. Kontakt ten ma charakter złożony i odbywa się na wielu płaszczyznach: językowej, kulturowej, poznawczej. Zjawiskami odzwierciedlającymi ów kontakt językowo-kulturowy jest po pierwsze interjęzyk, po drugie zaś interferencja. Interjęzyk jako twór językowy, niezgodny z normami języka ojczystego ani obcego obrazuje proces przyswajania języka obcego, który przechodząc przez stadia pośrednie, naznaczone błędnością, zbliża się ku pełnej zgodności z regułami systemowymi i normami języka drugiego (obcego).  Interferencja zaś jest siłą błędotwórczą działającą najmocniej, szczególnie jeśli mamy do czynienia z parą języków spokrewnionych i typologicznie podobnych.  Rozważaniom o charakterze teoretycznym w tekście towarzyszą przykłady interferencyjnych błędów językowych: gramatycznych i leksykalnych. Zaznacza się także językowe odbicie starcia kultur, które najpełniej realizuje się w nieskutecznych w języku obcym aktach mowy.

  

Bibliografia

Arabski J., Errors as indications of the development of interlanguage, Warszawa, Uniwersytet Śląski, 1979.

Arabski J., O przyswajaniu języka drugiego (obcego), Warszawa, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1985.

Bawej  I., Błąd leksykalny jako skutek procesów interferencyjnych. Poradnik metodyczny dla dydaktyków języka niemieckiego, Bydgoszcz, Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, 2008.  

Bednarska K.,  Rola transferu językowego w nauczaniu języka polskiego Słoweńców, Łódź, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 2014.

Czochralski  J. A., O interferencji językowej, w: Polska myśl glottodydaktyczna 1945-1975. Wybór artykułów z zakresu glottodydaktyki ogólnej, pod red. F. Gruczy, Warszawa, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1979, s. 521-536.

Czochralski J. A., Wybrane zagadnienia interferencji strukturalnej, w: Polska myśl glottodydaktyczna 1945-1975. Wybór artykułów z zakresu glottodydaktyki ogólnej, pod red. F. Gruczy, Warszawa, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1979, s. 537-545.

Izdebska-Długosz D., Błędy leksykalne w wypowiedziach pisemnych ukraińskojęzycznych studentów uczących się języka polskiego jako obcego, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Rzeszowskiego. Zeszyt nr 83. Seria Filologiczna. Glottodydaktyka 6 (2014), s. 133-143.

Izdebska-Długosz D., Najczęstsze błędy gramatyczne w pracach pisemnych ukraińskojęzycznych studentów, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Rzeszowskiego. Zeszyt nr 83. Seria Filologiczna. Glottodydaktyka 6 (2014), pod red. Z. Czapigi, E. Dźwierzyńskiej, A. Stasienko, A. Żarskiej, Rzeszów, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, s.144-155.

Izdebska-Długosz D., „Szwecjarzy i Kanarzy” – o trudnościach w zastosowaniu rodzaju męskoosobowego u studentów ukraińskojęzycznych, w: Bogactwo językowe i kulturowe Europy w oczach Polaków i cudzoziemców 3, pod red. M. Gazego, P. Góralczyk-Mowczan, Łódź,  2015, s. 66-76.

Izdebska-Długosz D., O błędach rodzaju gramatycznego w polszczyźnie studentów ukraińskojęzycznych, w: Pogranicza (nie tylko) Podkarpacia, pod red. J. Pasterskiej, S. Uliasza, A. Lubonia, Rzeszów, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2016, s. 47-60.

Izdebska-Długosz D., „Czyje są te syny?” czyli o błędach w rodzaju męskoosobowym popełnianych przez studentów ukraińskojęzycznych, w: Horyzonty nauczania języka polskiego jako obcego, pod red. A. Kwiatkowskiej, A. Roter-Bourkane A., Poznań (w druku). 

Karolczuk M., Грамматическая интерференция в процессе обучения русской речи польских студентов-филологов, Białystok, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2006.

Komorowska H., Nauczanie gramatyki języka obcego a interferencja. Audiolingwalizm, kognitywizm, interferencja, Warszawa, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1980.  

Korzeniewska-Rogalewicz J., Błąd leksykalny a dydaktyka języka obcego. Na materiale języka rosyjskiego, Warszawa, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 1986.

Krawczuk A., Błędy gramatyczne studentów polonistyki lwowskiej powodowane polsko-ukraińską interferencją, w: Literatura, kultura i język polski w kontekstach i kontaktach światowych. III Kongres Polonistyki Zagranicznej, Poznań 8-11 czerwca 2006 roku, pod red. M. Czermińskiej, K. Meller, P. Flicińskiego, Poznań, Wydawnictwo Naukowe UAM, 2007, s. 809-823.

Krawczuk A., Gramatyczna kategoria rodzaju w języku polskim i ukraińskim: paralele i kontrasty, Rozprawy Komisji Językowej ŁTN, t. LVIII,  Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Łódź 2012, s. 151-167.

Krawczuk A., O kognitywnych uwarunkowaniach współczesnej glottodydaktyki: kategorie gramatyczne w nauczaniu Ukraińców języka polskiego, Acta Universitatis Lodzensis. Kształcenie Polonistyczne Cudzoziemców 19 (2012), s. 69-82.

Krawczuk A., Od gramatyki do pragmatyki. Problemy polszczyzny na Wschodzie, w: Sztuka to rzemiosło. Nauczyć Polski i polskiego, pod red. J. Tambor, A. Achtelik, Uniwersytet Śląski, Katowice, Wydawnictwo Gnome, 2013, s. 49-65. 

Magnuszewska Z., O błędach językowych spowodowanych interferencją (na przykładzie analizy systemu morfosyntaktycznego i leksykalnego języka francuskiego), Zielona Góra, Wyższa Szkoła Pedagogiczna, 1981.

Skura M., Nauka języka obcego balansowaniem między własną kulturą a obcą na przykładzie języków polskiego i niemieckiego, w: Języki obce w kontekście współczesnych wyzwań i perspektyw [CD-ROM], Ustroń, 24-26 IV 2009, Politechnika Śląska (Gliwice). Studium Praktycznej Nauki Języków Obcych, s. 187 – 190.

On Polish-Ukrainian language and culture contact as illustrated by the example of teaching Polish in Ukrainian-speaking society

In the article two types of contact between source and target languages of a student in the process of acquiring a foreign language are discussed. This contact is of complex character and takes place in many dimensions: linguistic, cultural and cognitive. The phenomenon which reflect this cultural-language contact is first of all interlanguage, and secondly interference. Interlanguage as a linguistic creation compliant neither with the norms of one’s native language nor with those of foreign language illustrates the process of acquiring a foreign language, which - going through inter stages, tainted with mistakes and errors - approaches full consistency with system rules and norms of the second (foreign) language. Interference is the mistake-generating force which is the strongest, especially when it comes to a pair of cognate languages and typologically similar. Theoretical discussion in the text is accompanied by examples of interference mistakes: lexical and grammatical ones. Emphasis is put to linguistic reflection of the clash of cultures which is most fully realized in speech acts inefficient in the foreign language.

---

[1] M. Skura, Nauka języka obcego balansowaniem między własną kulturą a obcą na przykładzie języków polskiego i niemieckiego, w: Języki obce w kontekście współczesnych wyzwań i perspektyw, Ustroń 2009, s. 187.

[2] J. Arabski, O przyswajaniu języka drugiego (obcego), Warszawa 1985, s. 62.

[3] Zob. J. Arabski, Errors as indications of the development of interlanguage, Warszawa 1979, s. 10; H. Komorowska, Nauczanie gramatyki języka obcego a interferencja. Audiolingwalizm, kognitywizm, interferencja, Warszawa 1980, s. 99-100; K. Bednarska,  Rola transferu językowego w nauczaniu języka polskiego Słoweńców, Łódź 2014, s. 28; J. Korzeniewska-Rogalewicz, Błąd leksykalny a dydaktyka języka obcego. Na materiale języka rosyjskiego, Warszawa 1986, s. 37. 

[4] Por. I. Bawej, Błąd leksykalny jako skutek procesów interferencyjnych. Poradnik metodyczny dla dydaktyków języka niemieckiego, Bydgoszcz 2008, s. 71.

[5] Zob. M. Karolczuk, Грамматическая интерференция в процессе обучения русской речи польских студентов-филологов, Białystok 2006, s. 10-16.

[6] U. Weinreich, Languages in Contact, New York 1953, s. 29, cyt. za: Z. Magnuszewska, O błędach językowych spowodowanych interferencją (na przykładzie analizy systemu morfosyntaktycznego i leksykalnego języka francuskiego), Zielona Góra 1981, s. 13.

[7] J. A. Czochralski, O interferencji językowej, w: Polska myśl glottodydaktyczna 1945-1975. Wybór artykułów z zakresu glottodydaktyki ogólnej, pod red. F. Gruczy, Warszawa 1979, s. 521.

[8] J. A. Czochralski, Wybrane zagadnienia interferencji strukturalnej, w: Polska myśl glottodydaktyczna 1945-1975. Wybór artykułów z zakresu glottodydaktyki ogólnej, pod red. F. Gruczy, Warszawa 1979, s. 538.

[9] Na temat błędów studentów ukraińskojęzycznych w polskim rodzaju męskoosobowym zob. A. Krawczuk, Gramatyczna kategoria rodzaju w języku polskim i ukraińskim: paralele i kontrasty a glottodydaktyka, Rozprawy Komisji Językowej ŁTN, t. LVIII (2012); D. Izdebska-Długosz, O błędach rodzaju gramatycznego w polszczyźnie studentów ukraińskojęzycznych, w: Pogranicza (nie tylko) Podkarpacia, pod red. J. Pasterskiej, S. Uliasza, A. Lubonia, Rzeszów 2016; D. Izdebska-Długosz, „Szwecjarzy i Kanarzy” – o trudnościach w zastosowaniu rodzaju męskoosobowego u studentów ukraińskojęzycznych, w: Bogactwo językowe i kulturowe Europy w oczach Polaków i cudzoziemców 3, pod. red. M. Gazego, M., P. Góralczyk-Mowczan, Łódź 2015; D. Izdebska-Długosz, „Czyje są te syny?” czyli o błędach w rodzaju męskoosobowym popełnianych przez studentów ukraińskojęzycznych, w: Horyzonty nauczania języka polskiego jako obcego, pod red. A. Kwiatkowskiej, A. Roter-Bourkane , Poznań (w druku).  

[10] Więcej na temat błędów wynikających z interferencji u studentów z Ukrainy, zob. np. D. Izdebska-Długosz, Błędy leksykalne w wypowiedziach pisemnych ukraińskojęzycznych studentów uczących się języka polskiego jako obcego, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Rzeszowskiego. Zeszyt nr 83. Seria Filologiczna. Glottodydaktyka 6 (2014), pod red. Z. Czapigi, E. Dźwierzyńskiej, A. Stasienko, A. Żarskiej.

D. Izdebska-Długosz, Najczęstsze błędy gramatyczne w pracach pisemnych ukraińskojęzycznych studentów, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Rzeszowskiego. Zeszyt nr 83. Seria Filologiczna. Glottodydaktyka 6 (2014), pod red. Z. Czapigi, E. Dźwierzyńskiej, A. Stasienko, A. Żarskiej, Rzeszów; A. Krawczuk, Błędy gramatyczne studentów polonistyki lwowskiej powodowane polsko-ukraińską interferencją, w: Literatura, kultura i język polski w kontekstach i kontaktach światowych. III Kongres Polonistyki Zagranicznej, Poznań 8-11 czerwca 2006 roku, pod red. M. Czermińskiej, K. Meller, P. Flicińskiego, Poznań 2007; A. Krawczuk, O kognitywnych uwarunkowaniach współczesnej glottodydaktyki: kategorie gramatyczne w nauczaniu Ukraińców języka polskiego, „Acta Universitatis Lodzensis. Kształcenie Polonistyczne Cudzoziemców” 19 (2012); A. Krawczuk, Od gramatyki do pragmatyki. Problemy polszczyzny na Wschodzie, w: Sztuka to rzemiosło. Nauczyć Polski i polskiego, pod red. J. Tambor, A. Achtelik,  Katowice 2013.