ANNA MARIA LEWANDOWSKA

Uniwersytet Gdański

Rosjanie w oczach studentów Uniwersytetu Gdańskiego

Stereotyp sąsiada

Key words: tekst w języku angielskim

Słowa klucze: tekst w języku polskim

Artykuł, którego celem jest ukazanie, jak studenci wydziału neofilologicznego Uniwersytetu Gdańskiego postrzegają mieszkańców Rosji, zawiera informacje pochodzące z ankiet przeprowadzonych przez autorkę.

W literaturze przedmiotu można odnaleźć zarówno wiele definicji terminu stereotyp, jak i jego synonimów. A. P. Wejland wyróżnił aż 260 definicji, określając je jako „swobodniejszymi charakterystykami pojęciowymi” stereotypu[1]. Następujące wyrażenia stosowane zamienne do stereotypów to: archetyp; banał; dogmat; etykieta; figura; frazeologizm; frazes; kanon; komunał; konwencja; miejsce stałe; mit; norma; reguła; schemat; standard; szablon; top; topos; tradycja[2].

Zagadnieniu stereotyp zostało poświęconych wiele publikacji oraz artykułów. Jest to niezwykle wdzięczny temat, na co wskazuje fakt zainteresowania się nim przez liczne dziedziny naukowe, m.in. mieści się w przedmiocie badań socjologii, psychologii, filozofii, literaturoznawstwa, a także językoznawstwa. Nauki te w sposób bezpośredni i pośredni analizują czym jest stereotyp, jakie posiada cechy i strukturę. Fakt ten spowodowany jest tym, że stereotypy stanowią nieodłączny element życia, towarzysząc człowiekowi na każdym etapie jego rozwoju. Jest zjawiskiem społecznym, swoistym odzwierciedleniem zachowań życia codziennego. Od momentu urodzenia społeczeństwo kształtuje światopogląd dziecka, wyraźnie sygnalizując jakie zachowania są typowe dla danej płci, tj. dziewczynki ubierają się na różowo, a chłopcy na niebiesko. Należy zaznaczyć, że w okresie dzieciństwa, procesu poznawczego, istnieją dwa kanały „docierania” stereotypów. Dziecko może nabyć je nieświadomie lub mogą zostać przekazanie przez najbliższych, w szczególności rodziców. W kolejnych fazach życia powstanie stereotypów uwarunkowane jest przez własne obserwacje oraz wzory określone przez społeczeństwo.

Prekursorem terminu stereotyp był Walter Lippmann, który w 1922 roku stwierdził, że każdy człowiek posiada „obrazy w głowie” pochodzące ze świata zewnętrznego. Kontynuując myśl badacza „Z [...] szumnej i barwnej złożoności zewnętrznego świata wychwytujemy to, co nasza kultura już dla nas zdefiniowała, i mamy skłonność postrzegania tego, co wychwyciliśmy, w formie ustereotypizowanej przez naszą kulturę”[3]. Z analizy powyższego cytatu wywnioskować można, że przyczynami powstania stereotypu są wielorakość informacji docierających do nas z otoczenia, co skutkuje tym, że nie jesteśmy w stanie dostrzec ich, często skomplikowanej, budowy tzn. w całości informacji zauważalne dla nas jest tylko to, co już wcześniej znaliśmy. Stanowi to dowód na fakt naturalnego dążenia człowieka do upraszczania świata. Tak jak język dąży do ekonomicznej mowy tak samo umysł stara się w prostszy sposób definiować „życie”. Lippmann zwrócił również uwagę na kulturę, która ma ogromną moc oddziaływania na kształtowanie się zachowań ludzkich. Podsumowując kultura jest czymś nadrzędnym w stosunku do jednostki narzucając jej sposób odbioru świta, jednakże również i rozum samej jednostki zmierza do nieskomplikowanego przetwarzania informacji.

Obrazy w głowie to pewnego rodzaju szablony, przy pomocy których staramy się odkodować odbierane z otoczenia sygnały. Tym samym można uznać, iż stereotyp (klisza) jest podstawową informacją na temat środowiska, w którym żyjemy. Oznacza to, że wszelkie docierające do nas wiadomości zostają przypisane w naszym mózgu do konkretnych grup, tworząc w ten sposób schematy. Wyjaśniając, stereotyp to model wizualizacji ludzi i ich zachowań na podstawie już istniejących w naszej głowie elementów. Posługując się stereotypami, w momencie poznania nowej osoby, z góry przypisujemy ją do odpowiedniej grupy. W. Lippman tłumaczył ten fakt w następujący sposób: „Nie mamy czasu i możliwości bliższego zaznajamiania się ze wszystkim. Zamiast tego odnotowujemy cechy oznaczające dobrze znany typ i wypełniamy resztę obrazu przy pomocy stereotypów, które nosimy w naszych głowach”[4]. Badacz w swojej wypowiedzi podkreślił, że brak czasu, a co za tym idzie, brak zdolności lepszego zaznajomienia się ze zjawiskiem powoduje powstanie norm odbierania danych zjawisk.

Biorąc powyższe pod uwagę należy stwierdzić, że klisze opierają się na fragmentarycznej wiedzy, często również błędnej. Jak zauważa A. Mirga, stereotyp to „obraz rzeczywistości raczej uproszczony niż złożony czy zróżnicowany, bardziej błędny niż dokładny, uzyskany raczej z <drugiej ręki> niż przez własne doświadczenie”[5].

Podsumowując, każdy z nas posiada w głowie utarte wyobrażenie świata, które zostało nam przekazane, czy to przez społeczeństwo, czy też przez naszych najbliższych. Stereotypy są elementem kulturowym, przekazywanym z pokolenia na pokolenia, stanowiąc pewnego rodzaju schedę naszych przodków.

Istnieje wiele rodzajów stereotypów, możemy wśród nich wymienić stereotypy płciowe, poszczególnych grup społecznych oraz autostereotyp i stereotyp narodowy/etniczny. Co do zasady mają wydźwięk pejoratywny, jednakże wyróżnić można również stereotypy o charakterze pozytywnym oraz neutralnym. Przykłady zostaną przedstawione poniżej.

Stereotypy ze względu na swoją różnorodność pełnią różne role, przy pomocy których jednostka w niejednorodny sposób utożsamia się ze swoją grupą, tym samym zapewnia jej poczucie bezpieczeństwa. Znana badaczka Uta Quasthoff wskazuje, że klisze spełniają następujące funkcje:

1.      Kognitywną (wszelkie radykalne uogólnienia dokonywane w procesie przetwarzania informacji stanowią, ze względu na zasadę wartości domniemanych, dobry międzykulturowy mechanizm uczenia się);

2.      Emocjonalną (z punktu widzenia kształtowania się tożsamości i stabilności psychiki danej wspólnoty powstanie koncepcji etnocentryzmu jest mechanizmem obronnym);

3.      Społeczną (wyodrębnienie wspólnego, kolektywnego, własnego obrazu zbiorowego członków grupy, w odróżnieniu od grupy różniącej się, zatem „obcej”, odizolowanej: model ingroup - out group)[6].

Kolejny podział został zaproponowany przez Adama Schaffa, który podzielił stereotypy ze względu na funkcje:

1. Integracyjną (podstawowa, quasi-religijna, spajająca grupę, realizująca się w sposób spontaniczny podczas uczenia się przez dziecko ojczystego języka, następnie umacniająca się wskutek świadomego lub nieświadomego dążenia do zintegrowania się ze społeczeństwem bądź z jakąś grupą społeczną);
2. Ochronną (przedłużająca i uzupełniająca funkcję integracyjną, utrzymująca umysł w stanie zamkniętym na nowe, obiektywne informacje; impregnacja umysłu na niewygodne dla niego informacje, broni go przed konfliktem poglądów postaw ludzi niezgodnych z rzeczywistością);
3. Ideologiotwórczą (pozwalającą na socjotechniczne wykorzystanie stereotypów do celów ideologicznych);
4. Polityczną (pochodna funkcji ideologiotwórczej)[7].

Analizując powyższe klasyfikacje funkcji można zauważyć, że wykazują one pewne podobieństwo, względnie pokrywają się znaczeniowo. Otóż jak wynika z powyższego przyswajanie schematów jest pewną formą uczenia się, zarówno młodego jak i dojrzałego człowieka, stanowiąc podstawowe źródło wiedzy. Prowadzi to do dostosowania się do wymogów stawianych przez otoczenie. Stereotypy warunkują świadomość przynależności do danej grupy narodowej, a co za tym idzie, dają poczucie bezpieczeństwa. Pozwalają dokonać podziału na „MY” i „ONI” tworząc w ten sposób opozycję składającej się z grupy naszej (znanej) oraz grupy obcej (nieznanej). Jak zaznacza Piotr J. Przybysz „stereotypy lokują nas na „mapie myślowej”, odpowiadając na pytanie, kim jesteśmy i jak różnimy się od Innego”[8]. Ośmielę się zauważyć, że w takim przypadku stereotyp może pełnić podwójną rolę, tzn. jednocześnie integruje członków danego narodu, tym samym oddalając ją od osób przynależących do innej grupy narodowej.

Podział na „MY” i „ONI” świadczy przede wszystkim o naturalnym dążeniu człowieka do ucieczki przed nieznanym. Uruchamia to mechanizm ochronny, co może spowodować zupełne zniekształcenie wizerunku osoby spoza swojego narodu. Ponadto, trudno jest bez nich komunikować się z pozostałymi członkami grupy. Gdy użyjemy stereotypu możemy być przekonani, że wywoła w świadomości partnera dyskursu podobny lub taki sam obraz. Występowanie szablonów nakładanych na grupy narodowe jest uwarunkowane istnieniem wzajemnych relacji historycznych, kulturowych oraz politycznych między członkami odmiennych narodów. Wymienione kontakty mają znaczący wpływ na „intensywność funkcjonowania wyobrażeń na temat grup narodowych”[9] Im współzależności między narodami są rzadsze i mniej trwalsze tym mniej zauważalna jest liczba schematów, i odwrotnie, im silniejsze są te więzy tym częściej spotykamy odniesienia nawiązujące do danego narodu. Wyjaśniając, istnieje w mentalności Polsków mniej stereotypów odnoszących się do Japończyków, Australijczyków, czy też do Hindusów niż tych opisujących Czechów, Niemców lub Rosjan. Warto w tym miejscu odwołać się do spostrzeżeń Reginy Wyżkiewicz-Maksimow na temat stereotypów o naszych wschodnich sąsiadach: „Stosunek do Rosjan osadził się na podobnych przesłankach jak do Niemców, złagodzonych jednak z jednej strony poczuciem wspólnej genezy etnicznej i bliskości językowej, lecz z drugiej - zabarwionych lekceważeniem wyrosłym z przekonania o ich niższości kulturowej”[10]. Jak zauważa B Lewandowski relacje Polaków z Rosjanami są w ogromnym stopniu „obciążone różnego rodzaju stereotypami”[11]. Stosunki te ukształtowane zostały przez burzliwą historię łączącą oba narody, jak również przez informacje pojawiające się we współczesnym świecie, docierające do odbiorców przez telewizję, prasę, radio. Pomimo znacznych ilości publikacji prasowych, audycji radiowych oraz stron internetowych. Dostarczane wiadomości nie pozwalają odbiorcy na dokładne zrozumienie danego problemu, przekazywane są w szczątkach, przez co nie można uważać ich za obiektywne[12].

Przedstawione poniżej stereotypy o Rosjanach zostały opracowane na podstawie ankiet przeprowadzonych wśród studentów wydziału neofilologicznego Uniwersytetu Gdańskiego. Ankieta składała się z dwóch pytań:

1. Jaki jest Pana/Pani stereotyp Rosjana/Rosjanki? (proszę podać 4 określenia);

2. Czy był/a Pan/i w Rosji?

Badaniu poddano 400 studentów, m.in. filologii rosyjskiej, slawistyki, bałkanistyki, filologii romańskiej, filologii germańskiej, filologii angielskiej oraz amerykanistyki. Autorka spośród licznych wydziałów Uniwersytetu Gdańskiego wybrała do przeprowadzenia badań wydział neofilologiczny, ponieważ studiujący na nim studenci mają sposobność poszerzenia swojej wiedzy na temat różnych kultur. Przez co można przypuszczać, iż posiadają większy zasób wiedzy o różnicach kulturalnych i mentalnych pomiędzy przedstawicielami członków różnych narodów. Wspomnieć należy, że ankietowani byli przedstawicielami różnych roczników (oprócz studentów bałkanistyki, która została utworzona w roku akademickim 2015/16), co dało możliwość zebrania informacji od osób zaczynających poszukiwania prawd kulturowych do osób, dla których kulisy innych kultur nie powinny być obce.

Z badania przeprowadzonego na grupie reprezentatywnej wynika, że:

Rosjanin (jest): (Podane stereotypy najczęściej pojawiały się w ankietach, wypełnionych przez osoby, które nie były w Rosji)

Stereotypy pejoratywne: pijak, zacofany, biedak, nieschludny, nieznający języków obcych, nieokrzesany, głośny, awanturnik, łysy, lekkomyślny, przestępca, nowobogacki, zapatrzony w Putina, antysemita.

Stereotypy pozytywne: patriota, gościnny, honorowy, dumny, otwarty, wesoły, pomocny, towarzyski, inteligentny, lojalny.

Stereotypy neutralne: religijny, lubi złoto, lubi literaturę rosyjską.

Najczęściej wymienianymi szablonami, określającymi Rosjankę były następujące określenia:

stereotypy negatywne: zbyt przesadnie się maluje, nosi futra, kupuje zbyt dużo ubrań, nie ma gustu, „tleniony blond”.

Stereotypy pozytywne: ładna kobieta, zabawna, miła, atrakcyjna.

Stereotypy neutralne: blond włosy, wysoka.

W ankietach od osób, które miały okazję przebywać w Rosji odnajdujemy poniższe szablony: Rosjanin (jest):

stereotypy negatywne: pije alkohol, antysemita, ma zły gust, nowobogacki.

Stereotypy pozytywne: gościnny, otwarty, inteligentny, rodzinny.

Stereotypy neutralne: przywiązany do tradycji.

Rosjanka:

stereotypy negatywne: brak

Stereotypy pozytywne: piękna kobieta.

Stereotypy neutralne: blondynka.

Ciekawą informację stanowiły nieliczne odpowiedzi na pytanie nr 1 osób, które pisały:

„Ja nie mam [zdania], ale ogólnie się mówi że piją, nie lubią Polaków, żyją na skraju ubóstwa lub w wielkim bogactwie.”; „Rosjanie ponoć słyną z tego, że dużo piją”. „Słyszałem, że Rosjanie piją dużo wódki”.

Zaznaczyć należy, że żadna z osób wypowiadających się w ten sposób nie przebywała nigdy na terytorium Rosji. Przytoczone cytaty poświadczają to, co zostało uprzednio napisane tzn. światopogląd społeczeństwa kształtuje myślenie jednostki. Ankietowani w swoich wypowiedziach użyli wyrażeń: „mówi się”; „ponoć”; „słyszałem”, które są wyrazem przypuszczenia, że tacy są Rosjanie. Oni sami nie dowiedli, że tacy, a nie inni, są Rosjanie, swoje odpowiedzi ankietowe oparli na zasłyszanych informacjach. Jednakże w ich mniemaniu są to wiadomości prawdziwe i za takie je przyjmują. Te domniemania powodują, że wizerunek dotąd „obcego” i „nieznanego” Rosjanina jest im bliższy. Należy wspomnieć o funkcji poznawczej stereotypu. Schematy pozwalają ujednolicić lub też ukierunkować myślenie jednostki, która nigdy wcześniej nie poznała „tajemniczego” zjawiska, zachowania się człowieka wywodzącego się z innej kultury.

Stereotypy, „obrazy w głowach”, przybliżają nam elementy obce nam kulturowo. Dzięki nim zauważamy to, co nie jest obecne w naszych zwyczajach. Ankietowani, którzy nie byli w Rosji, wypisując spostrzeżenia o Rosjanach, zwrócili uwagę na charakterystyczne cechy tradycji rosyjskiej. Z perspektywy ankietowanych typowy Rosjanin: „ma dużo matrioszek w domu”, „ma dywany na ścianach”,, „je bliny”. Obserwacje te stanowią reprezentatywne komponenty obyczajowości Rosjan. Dodatkowo trzeba podkreślić, że również można dostrzec spostrzeżenia odnoście klimatu panującego na obszarze Rosji. Nieliczne zapytane osoby stwierdziły, że Rosjanie są „odporni na zimno.” Z opinii tych osób można wywnioskować, że na terytorium Rosji klimat jest nieprzyjazny dla środowiska tzn. temperatury są bardzo niskie, w wyniku czego ludzie tam mieszkający musieli wytworzyć naturalne mechanizmy obronne organizmu, tj. odporność na zimno.

Podsumowanie

Stereotypy narodowe są zjawiskiem występującym w każdym narodzie, stanowiąc naturalną skłonność człowieka do zrozumienia zachowań kulturowych przedstawicieli drugiego narodu. Stereotypy narodowe pozwalają przybliżyć kulturę dotąd dla nas nieznaną, przez co mamy poczucie lepszego rozumienia świata.

Bibliografia

Wyżkiewicz-Maksimow R., Językowy obraz człowieka-charakter i osobowość w paremiologii polskiej, serbskiej i chorwackiej, Gdańsk 2012.

Kędzierski K., Stosunki polsko-rosyjskie w latach 1992-2002, Warszawa 2001.

Lewandowski B., Przełamać stereotypy, w: Stosunki polsko-rosyjskie. Stereotypy, realia, nadzieje, pod red. J. Marszałek-Kawy i Z. Karpusa, Toruń 2008.

Jasińska-Kania A., Stereotypy i dystanse społeczne: wprowadzenie, w: Bliscy i dalecy, pod red. A. Jasińskiej-Kani, T. 2., Warszawa 1992.

Walińska H., „Stereotyp” - pole terminologiczne, w: Prace Literackie XVI, Wrocław 1974.

Skorupska A., Polska opinia publiczna o Rosji i Rosjanach, w: Polacy i Rosjanie - przezwyciężanie uprzedzeń, pod red. A. de Lazari, Łódź 2006.

Nowak W., Teoretyczne i metodologiczne problemy badań stereotypów cz.1, w: Roczniki Socjologii Rodziny XI UAM, Poznań 1999.

Przybysz P. J., Kilka uwag o stereotypach i tożsamości narodowej na marginesie powieści Henryka Sienkiewicza Ogniem i Mieczem, w: Zeszyty Naukowe Akademii Marynarki Wojennej rok XLVIII nr 4 (171) 2007, [online] http://www.amw.gdynia.pl, [dostęp: 10.04.2016 r.].

Bugajski M., Rosja i Rosjanie w polskiej prasie, Pełny tekst referatu wygłoszonego w Łodzi na konferencji Poznawać. Tworzyć. Komunikować, [online]  http://www.uz.zgora.pl, [dostęp:10.04.2016 r.].

Abstrakt w j. angielskim

Stereotypy są nieodłącznym elementem naszego życia ułatwiającym zrozumienie świata. Powstające w umyśle wyobrażenia osób przynależących do innej narodowości dostarczają uproszczonego poglądu na ich temat. Stereotypy mają charakter stały, niezmienny przez co mogą pełnić funkcję mylnego portretu świata. Powstają one na podstawie selektywnych informacji o danej grupie społecznej. Niniejszy artykuł ukazuje jak studenci Uniwersytetu Gdańskiego spostrzegają Rosjan. Przedstawione stereotypy zostały opracowane na podstawie ankiet przeprowadzonych wśród 400-tu studentów UG. Ankieta miała charakter opisowy i składała się z dwóch pytań. Zebrane informacje uwidaczniają jakie stereotypy o Rosjanach pojawiają się wśród studentów

---

[1] W. Nowak, Teoretyczne i metodologiczne problemy badań stereotypów cz.1 [w:] Roczniki Socjologii Rodziny XI UAM, Poznań 1999, str. 103.

[2] H. Walińska, „Stereotyp” - pole terminologiczne [w:] Prace Literackie XVI, Wrocław 1974, str. 47.

[3] Cyt. za: A. Jasińska-Kania, Stereotypy i dystanse społeczne: wprowadzenie, [w:] Bliscy i dalecy. Pod red. A. Jasińskiej-Kani, T. 2. Warszawa 1992, str. 5.

[4] Cyt.za: A. Jasińska-Kania: Stereotypy i dystanse społeczne: wprowadzenie, [w:] Bliscy i dalecy. Pod red. A. Jasińskiej-Kani, T. 2. Warszawa 1992, str. 5.

[5] Cyt. za: Wyżkiewicz-Maksimow, Językowy obraz człowieka - charakter i osobowość w paremiologii polskiej, serbskiej i chorwackiej, Gdańsk 2012, str. 72.

[6] Cyt. za: Wyżkiewicz-Maksimow, Językowy obraz człowieka - charakter i osobowość w paremiologii polskiej, serbskiej i chorwackiej, Gdańsk 2012, str. 74.

[7] Cyt. za: Wyżkiewicz-Maksimow, Językowy obraz człowieka - charakter i osobowość w paremiologii polskiej, serbskiej i chorwackiej, Gdańsk 2012, str. 74.

[8] P. J. Przybysz, Kilka uwag o stereotypach i tożsamości narodowej na marginesie powieści Henryka Sienkiewicza Ogniem i Mieczem, [w:] Zeszyty Naukowe Akademii Marynarki Wojennej rok XLVIII nr 4 (171)2007, str. 100. http://www.amw.gdynia.pl, dostęp: 10.04.2016 r.

[9] Wyżkiewicz-Maksimow, Językowy obraz człowieka - charakter i osobowość w paremiologii polskiej, serbskiej i chorwackiej, Gdańsk 2012, str. 80.

[10] Wyżkiewicz-Maksimow, Językowy obraz człowieka - charakter i osobowość w paremiologii polskiej, serbskiej i chorwackiej, Gdańsk 2012, str. 81.

[11] B. Lewandowski, Przełamać stereotypy, [w:] Stosunki polsko-rosyjskie. Stereotypy, realia, nadzieje, pod red. J. Marszałek-Kawy i Z. Karpusa, Toruń 2008, str. 373.

[12] K. Kędzierski, Stosunki polsko-rosyjskie w latach 1992-2002, Warszawa 2001, str. 50.