EWA MICHALSKA

Akademia Techniczno-Humanistyczna w Bielsku-Białej

Les faux amis du traducteur w języku prawa – próba syntezy (na materiale kontrastywnym języka polskiego, czeskiego i słowackiego)

Słowa - klucze: język prawa, fałszywi przyjaciele tłumacza, różnice semantyczne i stylistyczne, polsko- czeska i polsko – słowacka analiza porównawcza

Key-words: a law language, false friends (of translator), semantical and stylistic differences, Polish-Czech and Polish-Slovak comparative analysis

Wprowadzenie

W analizie pozornej ekwiwalencji (całkowitej lub częściowej) na wybranym materiale językowym idzie o podświetlenie wszelkich les faus amis du traducteur (a zatem nie tylko dyferencjacji semantycznych, jak przykładowo pol. zakon vs czes. i słow. zákon, ale i pod względem stylistycznym). W ramach badań kontrastywnych zasobów leksykalnych z zakresu prawa w poszczególnych językach należy również wziąć pod uwagę kolokacje, jak przykładowo ustalone połączenia połączenia nominalno - adiektywne w języku polskim oraz adiektywno-nominalne w językach czeskim i słowackim (por. pol. prawo wyborcze – czes. volební právo – słc. volebné právo, pol. prawo cywilne – czes. civilní právo/ občanské právo – słc. civilné právo/ občianske právo, pol. ślub cywilny - czes. občanský sňatek – słc. občiansky sobáš, pol. ślub kościelny – czes. církevní sňatek – słc. cirkevný sobáš, pol. kodeks cywilny – czes. občanský zákoník – słc. občiansky zákonník, pol. kodeks pracy – czes. zákoník práce – słc. zákonník práce; czes. leksem kodex oraz słc. kódex (por. łac. codex) występuje w obu tych językach znacznie rzadziej; jest przykładowo używany w nazwach zabytków piśmiennictwa starosłowiańskiego. Trzeba także odnieść się w analizie kontrastywnej do dubletów, jakie stosunkowo często występują przy derywowanych formach przymiotnikowych (por. np. formy adiektywne pochodzące od wyrazu prawo (czes. i słc. právo); pol. prawny/ prawniczy vs czes. právní/ právnický oraz słc. právny/ právnický; pol. osoba prawna – czes. právnická osoba – słc. právnická osoba, pol. praktyka prawnicza – czes. právní praxe, słc. právna prax, pol. wiedza prawnicza – czes. právní věda – słc. právna veda, pol. wydział prawa (na uczelni) – czes. právnická fakulta (na vysoké škole) – słc. právnická fakulta (na vysokej škole), ale także pol. norma prawna – czes. právní norma – słc. právna norma, pol. środek prawny – czes. právní prostředek – słc. právny prostriedok.

Rozdział I

Les faux amis du traducteur w języku prawa (rozważania teoretyczne). Polsko-czesko-słowackie badania kontrastywne in statu actuali

Prawo to jedna z najważniejszych dziedzin życia społecznego, istniejąca od zarania dziejów ludzkości nawet w najmniejszych społecznościach (wspólnotach plemiennych). Każdy z nas powinien zatem postępować de iure, tj. według prawa, z mocy prawa, formalnie, zgodnie z obowiązującym prawem. Nie może nas dziwić fakt, że to właśnie teksty prawne stanowią – obok tekstów religijnych – najstarszy kanon zabytków narodowego piśmiennictwa polskiego, czeskiego czy słowackiego, podobnie jak wielu innych języków. Aleksander Zajda (1990) w monografii zatytułowanej Staropolska terminologia prawnicza (do 1500 r.), na jej wstępie pisze m. in., że: „Staropolska terminologia prawnicza to najwcześniej wyodrębniony i najobficiej zaświadczony w staropolszczyźnie subsystem leksykalny języka polskiego. Jej wczesność i obfitość nie może dziwić. Dotyczy ona wszak prawa, a więc tej dziedziny życia społecznego, która najwcześniej pojawia się w każdej najmniejszej nawet społeczności, regulując stosunki między jej członkami. (…) Zabytki piśmiennictwa prawniczego są również – obok tekstów religijnych – najwcześniejszymi zabytkami historii każdego języka.(…) Ze względu na starożytność prawa terminologia prawnicza przechowuje często wiele archaizmów leksykalnych i wyobrażeń semiotycznych, kontynuując stan prarodziny językowej.”[1]

Na gruncie językoznawczym język prawa (przy wyodrębnieniu języka prawnego i prawniczego[2]) jest na ogół badany syntetycznie. Idzie tu o połączenie założeń metodologicznych dotyczących z jednej strony zagadnień językowych, a z drugiej strony zagadnień prawnych sensu stricto. Przedmiotowy nurt badawczy jest określany mianem lingwistyki prawa, zwanej juryslingwistyką. Jednym z wyznaczników warsztatu badawczego dla językoznawcy analizującego część leksykonu danego języka odnoszącego się do prawa (ze szczególnym uwzględnieniem terminów prawnych używanych na co dzień przez prawników w osobach adwokatów, notariuszy czy prokuratorów, jak również przez teoretyków i filozofów prawa), jest krąg zagadnień związanych z leksykologią i leksykografią. Ponadto, co jest niezwykle cenne w badaniach o charakterze kontrastywnym, w zakres juryslingwistyki jako dyscypliny badawczej włączane są również inne nurty badawcze, jak przykładowo translatoryka i/ lub glottodydaktyka.

W ramach badań w zakresie les faux amis du traducteur w języku prawa, odniesienie się do wybranych zagadnień przekładoznawczych jest wręcz konieczne, ponieważ trzeba je prowadzić w ujęciu kontrastywnym na materiale przynajmniej dwujęzycznym, a jeszcze lepiej na trójjęzycznym. W naszych rozważaniach juryslingwistycznych bazujemy na głównych tezach dwóch wybitnych polskich badaczy, tj. Jerzego Pieńkosa (1999, 2003)[3] oraz Andrzeja Malinowskiego (2006)[4], aczkolwiek przedmiotową problematyką (na ogół w ujęciu syntetycznym z teorią translacji, tj. przekładem prawnym) zajmuje się wielu innych znawców przedmiotowej problematyki, jak przykładowo w Polsce m. in. Barbara Kielar (1973, 1977, 1998), Danuta Kierzkowska (2007), Anna Jopek-Bosiacka (2008), z kolei w Czechach badania w zakresie lingwistyki prawa prowadzi m. in. Michal Tomášek (2003), zaś na Słowacji – m. in. Teodor Hrehovčík oraz Miroslav Bázlik (2009).

W analizie leksyki z zakresu prawa (i to niezależnie od tego, czy dany leksem występuje w słowniku ogólnym z kwalifikatorem praw. (czes. i słc. práv.) lub też jest wyrazem powszechnie znanym), trzeba mieć na uwadze fakt, że słownictwo prawne/ prawnicze to specyficzna część leksykonu danego języka narodowego (np. polskiego, czeskiego czy słowackiego). Leksyka ta obejmuje częściowo ogólny zasób słownikowy języka (idzie o słownictwo znane powszechnie jego rodzimym użytkownikom), a oprócz tego obejmuje – co jest dla badaczy najważniejsze - zasób terminologii specjalistycznej, która bez wątpienia wymaga permanentnego opracowywania zarówno w formie słowników (tj. leksykonów przeznaczonych dla prawników pracujących w kancelariach czy sądach oraz dla teoretyków prawa ze środowisk akademickich), jak również w formie monografii, artykułów czy przyczynków do dyskusji poświęconych dyskursowi prawnemu i prawniczemu. Jak pisze Jerzy Pieńkos (1999), „Praktyka prawnicza wymaga niemal każdego dnia rutynowego operowania słownictwem, (…). Jednak nawet najlepiej sporządzony słownik z uwagi na zestaw haseł nie jest zdolny ujawnić całości zjawisk prawnych i ich języka. W słowniku prawniczym chodzi bowiem najczęściej o uprzywilejowane informacje o systemach prawnych i ich terminologii (…). W badaniach słownictwa prawnego nie chodzi o sporządzenie listy wyczerpującej znaków językowych, ale o wyodrębnienie całych zestawów leksykologicznych. Jeden z tych zestawów tworzy wielką liczbę wyrazów prawniczych zwykłych, które można nazwać wyrazami podstawowymi, kluczowymi i które stanowią fundamentalny zasób każdego słownictwa prawniczego.”[5]

W niniejszym artykule przedmiotem badań jest wybrana leksyka języka prawnego rozumianego w ujęciu Malinowskiego (2006) „(…) jako język, w którym zostały sformułowane teksty prawa (…). W przyjętym rozumieniu język prawny jest wyłącznie językiem pisanym, tekstami tego języka są akty normatywne.”[6] Najważniejszym źródłem prawa, z którego wywodzą się pozostałe akty prawne,  jest w danym państwie konstytucja, czyli ustawa zasadnicza. Marek Borucki (2002) pisze o niej m. in., że: „Nazwa wywodzi się z języka łacińskiego (constitutio) i oznacza układ, ustanowienie, urządzenie, ustawę, zarządzenie. W dziedzinie prawno-ustrojowej jest ustawą zasadniczą, która określa fundamenty ustroju politycznego, strukturę i kompetencje centralnych i lokalnych organów państwa, reguluje stosunki między obywatelem a państwem, a także mówi o hymnie, godle i barwach narodowych.”[7] A zatem warto badać słownictwo charakterystyczne dla najważniejszych źródeł prawa również pod kątem analizy kontrastywnej (na wybranym materiale dwu- lub wielojęzycznym), na bazie której jesteśmy w stanie wskazać les faux amis du traducteur, tj. tzw. fałszywych przyjaciół tłumacza (w konfrontacji materiału leksykalnego języka wyjściowego z językiem docelowym), uwzględniając różne kryteria, spośród których najistotniejsze jest zawsze kryterium semantyczne, a w dalszej kolejności można wziąć pod uwagę także kryterium stylistyczne.[8]

W przypadku zróżnicowania stylistycznego w języku czeskim i słowackim rzecz dotyczy w znacznej mierze leksemów obcego pochodzenia, tj. internacjonalizmów o podstawach greckich i łacińskich, które w słownikach występują na ogół z kwalifikatorami kniž. a odb.(tzn. książkowy i specjalistyczny), natomiast w języku polskim niekoniecznie z kwalifikatorami; na podstawie historii języka polskiego wiemy, że nasz język ma (w porównaniu z czeskim i/ lub słowackim) o wiele więcej latynizmów, które na przestrzeni wieków uległy całkowitej domestykacji, co oznacza, że rodzimy użytkownik polszczyzny nie dostrzega w nich elementu obcości; por. np. pol. czasownik koncentrować/ skoncentrować się (na czym) – czes. soustřeďovat se/ soustředit se (na co) oraz słc. sústreďovať sa/ sústrediť sa (na čo), podczas gdy czes. koncentrovat se, jak i słc. koncentrovať sa występują jedynie – rzec by można - w tekstach charakteryzujących się wysokim stylem; por. także: pol. kontynuować (co) – czes. pokračovat (v čem) i słc. pokračovať (v čom).

Jak konstatuje Emil Tokarz (1998, 1999), autor seryjnych publikacji zakresu les faux amis du traducteur na obszarze językowym południowej Słowiańszczyzny, poświęconych językowi chorwackiemu oraz słoweńskiemu, terminologia dotycząca analizy tego zagadnienia w poszczególnych językach jest bardzo bogata, przez co każdy z badaczy ma możliwość wyboru jednego z wielu terminów, którego używa w swoich publikacjach. [9] Chodzi tu w szczególności o leksemy mające identyczny lub podobny zapis graficzny, jak i wymowę, które mają inne znaczenie w języku docelowym aniżeli w języku wyjściowym. E. Tokarz, posługując się naprzemiennie terminami pułapki leksykalne/ aproksymaty, na temat les faux amis du traducteur pisze m. in. tak: „Szczególnie w językach genetycznie lub geograficznie bliskich sobie zjawisko to występuje bardzo licznie, a jego zróżnicowanie semantyczne jest rozmaite, od stosunkowo nieznacznego po przeciwstawne. Taka sytuacja powoduje wiele utrudnień w perfekcyjnej nauce języków obcych, jak i stwarza duże niezręczności w translatoryce. Struktury tego typu wprowadzają w błąd powodując rozmaite potknięcia, niezręczności lub nieporozumienia.”[10]

Na gruncie konfrontatywnym czesko-polskim problematyką les faux amis du traducteur[11] zajmował się dość szczegółowo czeski językoznawca Edvard Lotko (1981, 1986, 1992, 1997), a także m. in. Teresa Z. Orłoś (2003, 2004) i in., z kolei na gruncie słowacko-polskim słowacka lingwistka Marta Pančíková (1993), przy czym przywołani tu badacze zasadniczo koncentrowali się na analizie ogólnego zasobu słownictwa polskiego, czeskiego i słowackiego.

Rozdział II

Analiza kontrastywna les faux amis du traducteur na wybranym polsko-czesko-słowackim materiale językowym (w oparciu o kryterium semantyczne i stylistyczne)

Analiza kontrastywna wybranego materiału językowego polsko-czesko-słowackiego w oparciu o kryterium semantyczne

W niniejszej analizie wzięto pod uwagę pozorną ekwiwalencję całkowitą i częściową, z uwzględnieniem różnic w połączeniach wyrazowych (tj. kolokacjach; por. połączenia nominalno-adiektywne w języku polskim vs połączenia adiektywno-nominalne w języku czeskim i słowackim). Badając dyferencjacje semantyczne uwzględnione zostały również „łańcuchy” les faux amis du traducteur, jak np. pol. prawo – ustawa – zakon, czes. zákon- ústava – řád i słc. zákon – ústava – rád, co przedstawiają poniższe wybrane trójjęzyczne egzemplifikacje:

pol. prawo – czes. právo – słc. právo – 1) pol. uprawnienie, wymóg – czes. oprávnění, nárok – słc. oprávnenie, nárok; 2. pol. prawo (zbiór norm prawnych) – czes. právo (souhrn právních norem) – słc. súhrn právnych noriem; pol. prawo cywilne/ handlowe/ kanoniczne/ karne/ procesowe – czes. civilní/ obchodní/ církevní/ trestní/ procesní právo –słc. civilné/ obchodné/ cirkevné/ trestné/ procesné právo, pol. prawo pracy – czes. pracovní právo – słc. pracovné právo; pol. prawo – czes. i słc. zákon (por. np. pol. prawo prasowe – czes. tiskový zákon – słc. tlačový zákon) vs pol. ustawa (por. np. ustawa o szkolnictwie wyższym – czes. vysokoškolský zákon – słc. vysokoškolský zákon); pol. Stary Testament/ Nowy Testament (w terminologii religijnej w rozumieniu nowego prawa)– czes. i słc. Starý zákon/ Nový zákon vs pol. zakon – czes. mnišský řád – słc. mníšsky rád, pol. zakonnik – czes. řeholník/ mnich – słc. rehoľník/ mních vs pol. kodeks – czes. zákoník – słc. zákonník (por. pol. kodeks cywilny – czes. občanský zákoník – słc. občiansky zákonník)[12]; pol. zakonny – czes. řeholní – słc. rehoľný vs pol. przepis prawny – czes. zákonný předpis – słc. zákonný predpis; pol. legalnie, zgodnie z prawem (wybrać kogo) – czes. zákonitě (zvolit koho) – słc. zákonite/ zákonito (zvoliť koho); pol. legalnie ustanowiony rząd – czes. zákonitá vláda (zákonně ustanovená vláda) – słc. zákonná vláda (zákonite ustanovená vláda); pol. prawodawczy, ustawodawczy (legislacyjny) –czes. zákonodárný – słc. zákonodarný; pol. prawodawca, ustawodawca – czes. zákonodárce – słc. zákonodarca,pol. prawodawstwo/ ustawodawstwo – czes. zákonodárství – słc. zákonodarstvo; pol. ustawa – czes. i słc. zákon vs pol. konstytucja (=ustawa zasadnicza)[13], czes. konstituce i słc. konštitúcia (kniž. a zast.) – ústava (por. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, czes. Ústava České republiky, słc. Ústava Slovenskej republiky), pol. prawo konstytucyjne – czes. ústavní právo – słc. ústavné právo; pol. władza ustawodawcza – czes. zákonodárná moc (legislativní moc – legislativa) – słc. zákonodarná moc (legislatívna moc – legislatíva), pol. władza wykonawcza (egzekutywa) – czes. výkonná moc (exekutivní moc – exekutiva) – słc. výkonná moc (exekutívna moc – exekutíva), pol. władza sądownicza (judykatura) – czes. soudní moc (judikatura) – słc. súdna moc (judikatúra).Terminy pochodzenia łacińskiego (por. pol. legislatywa, egzekutywa, judykatura - czes. legislativa, exekutiva, judikatura, słc. legislatíva, exekutíva, judikatúra) są szerzej omówione w analizie kontrastywnej bazującej na kryterium stylistycznym, gdzie wzięto pod uwagę materiał leksykalny adaptowany (zeslawizowany) bezpośrednio z łaciny.

Analiza kontrastywna wybranego materiału językowego polsko-czesko-słowackiego w oparciu o kryterium stylistyczne

W niniejszej analizie wzięto pod uwagę wybrane leksemy (terminy) posiadające łaciński źródłosłów, jakie występują polskich, czeskich oraz słowackich tekstach prawnych i dokonano porównania ich ekwiwalentności w trzech wyżej wymienionych językach, z uwzględnieniem form przymiotnikowych lub czasowników derywowanych od rzeczowników.

Jak już wspomniano, leksemy (terminy prawne) mające łacińską proweniencję występują w trzech analizowanych tu językach zachodniosłowiańskich, aczkolwiek w polskim języku prawa (języku prawnym) występują znacznie częściej w porównaniu z ich ekwiwalentami czeskimi bądź słowackimi. Niekiedy w języku czeskim i słowackim powszechnie stosuje się ekwiwalenty rodzime, a owe latynizmy pojawiają się wyłącznie w słownikach, opatrzone kwalifikatorami: książkowy, specjalistyczny lub przestarzały, tj. archaiczny (przy czym stosujemy tu skróty czes. i słow. kniž. odb., zast.). Bazując na kryterium stylistycznym, bierzemy także pod uwagę różnice w ustalonych połączeniach wyrazowych, tj. kolokacjach; w języku czeskim oraz słowackim występują na ogół połączenia adiektywno-nominalne, natomiast ich właściwymi ekwiwalentami w języku polskim są połączenia nominalno-adiektywne, czego ilustracją mogą być takie przykłady jak: pol. kancelaria adwokacka – czes. advokátní byro – słc. advokátska kancelária;

pol. adwokatura – czes. advokacie/ advokatura/ advokátství – słc. advokácia/ advokátstvo; pol. adwokat, adwokatka – czes. i słc. advokát, advokátka, pol. biuro porad prawnych – czes. advokátní poradna – słc. advokátska poradňa, pol. praktyka adwokacka – advokátská praxe – słc. advokátska prax;[14]

pol. notariat, rejentura – czes. notářství – słc. notárstvo, pol. notariusz, notariuszka – czes. notář, notářka – słc. notár, notárka;[15] pol. prokuratura - czes. prokuratura – státní zastupitelství– słc. prokuratúra - štátne zastupiteľstvo, pol. prokurator, prokuratorka - czes. prokurátor, prokurátorka– státní zástupce, státní zástupkyně – słc. prokurátor, prokurátorka– štátny zástupca, štátna zástupkyňa;[16]

pol. kancelaria - czes. kancelář, słc. kancelária; synonimem tego leksemu jest również słowo biuro (pochodzenia francuskiego; galicyzm), por. pol. biuro podróży – czes. cestovní kancelář – słc. cestovná kancelária oraz (co już zostało przytoczone – patrz wyżej : adwokat, adwokatka, adwokacki: pol. kancelaria adwokacka)[17];

pol. testament – czes. závěť (poslední vůle)/ testament (zast.) – słc. závet (posledná vôľa)/ testament.[18]

pol. legislatywa/ legislatura (władza ustawodawcza) – czes. legislativa/ legislatura (zákonodárná moc) – słc. legislatíva (zákonodarná moc) wraz z przymiotnikami: pol. legislacyjny, legislatywny – czes. legislační, legislativní – słc. legislatívny oraz z nazwami wykonawców czynności (nomina agentis) - pol. legislator - czes. i słc. legislátor;[19]

pol. egzekutywa (władza wykonawcza) – czes. exekutiva (výkonná moc) – słc. exekutíva (výkonná moc) wraz z przymiotnikami: pol. egzekutywny – czes. exekutivní – słc. exekutívny;[20]

pol. judykatura (władza sądownicza; orzecznictwo) – czes. judikatura (soudní moc; rozhodovací činnost soudů) – słc. judikatúra (súdna moc, rozhodovacia činnosť súdu);[21]

pol. konstytucja (ustawa zasadnicza; łac. constitutio)– czes. konstituce (kniž. a zast., ústava) - słc. konštitúcia (kniž., ústava); pol. konstytuowanie/ ukonstytuowanie – czes. konstituování (kniž., ustanovování/ ustanovení, zřizování/ zřízení) – słc. konštituovanie (kniž., zriaďovanie/ zriadenie), pol. konstytuować/ ukonstytuować – czes. konstituovat (kniž.; czasownik dwuaspektowy), tj. ustavovat/ ustavit, zřizovat/ zřídit, – słc. konštituovať (kniž.; czasownik dwuaspektowy), tj. zriaďovať/ zriadiť; pol. konstytucyjny (Trybunał Konstytucyjny, monarchia konstytucyjna) – czes. konstitutivní/ konstituční (kniž. a odb., ústavní; Ústavní soud, ústavní monarchie / konstituční monarchie) – słc. konštitučný (kniž. a odb., ústavný; Ústavný súd, ústavná monarchia/ konštitučná monarchia);

pol. trybunał – czes. tribunál (kniž., soudní dvůr) – słc. tribunál (kniž., súdny dvor), (por. pol. Trybunał Konstytucyjny – czes. Ústavní soud – słc. Ústavný súd); język czeski oraz słowacki z reguły nie stosują owego łacińskiego zapożyczenia trybunał, aczkolwiek leksem ten jest notowany w słownikach; w powszechnym użyciu są ekwiwalenty rodzime (a mianowicie derywaty odrzeczownikowe, por. czes. . ústava – ústavní, słc. ústava – ústavný);[22]  

pol. administracja – czes. administrativa– správa, (por. pol. administracja państwowa – czes. státní správa, słc. štátna správa; pol. organ administracyjny – czes. administrativní, správní orgán, słc. administratívny, správny orgán);[23]

pol. promulgacja (promulgacja, obwieszczenie statutu, projektu ustawy) – czes. promulgace (kniž. a odb., zveřejnění, vyhlášení, vyhláška, veřejné oznámení stanov, návrhu zákona – słc. promulgácia (kniž. a odb., zverejnenie, vyhlásenie, vyhláška, verejné oznámenie stanov, návrhu zákona), pol. promulgować (obwieścić/ obwieszczać statut, ustawę) – czes. promulgovat stanovy, zákon (kniž. a odb., veřejně vyhlásit/ vyhlašovat, uveřejnit/ uveřejňovat stanovy, zákon) – słc. promulgovať stanovy, zákon (kniž. a odb., verejne vyhlásiť/ vyhlasovať, zverejniť/ zverejňovať stanovy, zákon).[24]

Latynizmy, które występują w języku prawnym odnoszącym się prawa jako nauki w języku polskim, czeskim i słowackim, tj. powszechnie używane przez specjalistów z zakresu prawa, zaliczane do terminologii prawniczej sensu stricto (z różnicami w zapisie graficznym zeslawizowanych form wyrazowych posiadających łaciński źródłosłów w poszczególnych językach słowiańskich, czyli terminami wywodzącymi się bezpośrednio z prawa rzymskiego) to m. in.:

pol. jurysprudencja (znajomość prawa, wiedza prawnicza, mądrość prawnicza) – czes. jurisprudence (kniž. a odb., znalost práva, právní myšlení, právní věda, právnictví;) – słc. jurisprudencia (kniž. a odb., znalosť práva, právne myslenie, právna veda, právnictvo);[25]

pol. jurysdykcja (sądownictwo, zakres władzy sędziowskiej) – czes. jurisdikce (soudnictví, rozsah soudní pravomoci) – słc. jurisdikcia (súdnictvo, rozsah súdnej právomoci).[26]

Podsumowanie

Przedmiotem analizy w niniejszym artykule było zagadnienie les faux amis du traducteur w ujęciu kontrastywnym (na gruncie zachodniosłowiańskim, tj. w obrębie języków pokrewnych genetycznie i typologicznie: polskiego, czeskiego i słowackiego na wybranych egzemplifikacjach w zakresie języka prawnego.

W ramach badań przedmiotowej problematyki dokonaliśmy analizy semantyczno-leksykalnej słownictwa związanego z prawem (w oparciu o wybrane ekscerpcje trójjęzycznego materiału językowego). Ekscerpcje dotyczyły wyłącznie tych leksemów (w tym terminów prawnych sensu stricto), które w ujęciu kontrastywnym polsko - czeskim oraz polsko-słowackim wykazują całkowitą lub częściową pozorną ekwiwalencję. W analizie wzięto pod uwagę leksemy o całkowitym lub jedynie częściowym zróżnicowaniu między poszczególnymi językami, uwzględniając nie tylko kryterium semantyczne (przy czym jest ono najistotniejsze w badaniach problematyki les faux amis du traducteur w przypadku języków pokrewnych), ale także kryterium stylistyczne, co jest bardzo ważne w przypadku porównywania leksemów mających w języku polskim źródłosłów łaciński, jak przykładowo administracja, kodeks, konstytucja, testament czy trybunał, podczas gdy ich ekwiwalentami w języku czeskim oraz słowackim są (w powszechnym użyciu) wyrazy rodzime, a te z łacińskim źródłosłowem (por. czes. administrativa, kodex, konstituce, testament, tribunál, jak i słowackie: administratíva, kódex, konštitúcia, testament, tribunál), różniące się ponadto zapisem graficznym, mają wyłącznie charakter książkowy i specjalistyczny, lub traktowane są jako archaizmy (na ogół opatrzone kwalifikatorami kniž. odb. lub zast.). Leksemy te bywają co prawda odnotowywane przez słowniki, ale nie stosuje się ich w tekstach prawnych. Fakt, że w materiale leksykalnym (w większości języków europejskich) z zakresu prawa występują stosunkowo liczne latynizmy, ma ścisły związek z realiami zakorzenionymi w prawie rzymskim (spisanym w języku łacińskim), które stanowi punkt wyjścia nie tylko do badań w dziedzinie teorii czyli filozofii prawa, ale również do badań juryslingwistycznych na gruncie języków nowożytnych, w tym języków słowiańskich. 

Syntetycznie rzecz ujmując, dostrzegamy szereg dyferencjacji semantycznych oraz stylistycznych i w przypadku badań kontrastywnych na wyekscerpowanym materiale polsko-czeskim i polsko-słowackim. Owe liczne dyferencjacje nie dotyczą oczywiście tylko słownictwa z zakresu prawa, ale obejmują niemalże wszystkie dziedziny życia ludzkiego, do których odnosimy się poprzez język jako podstawowe narzędzie komunikacji międzyludzkiej. Zagadnienie les faux amis du traducteur (zwłaszcza w językach należących do jednej rodziny, np. słowiańskiej, w oparciu o wyżej wymienione kryteria, tj. semantyczne i stylistyczne) jest niezwykle istotne dla każdego tłumacza (zarówno przekładu specjalistycznego, w tym tekstu prawnego, jak i przekładu artystycznego, tj. literackiego), bowiem założenie a priori zbieżności semantycznej i stylistycznej (na ogół pod wpływem wzajemnego podobieństwa formalnego przejawiającego się w zapisie graficznym między językiem wyjściowym a językiem docelowym), może doprowadzić do popełnienia przez tłumacza poważnych błędów w przekładzie, co w przypadku tekstu prawnego ma z reguły poważne konsekwencje cywilnoprawne (trudno jest określić właściwie wykładnię, czyli interpretację danego przepisu  prawnego, jeśli tłumacz nie dokonał jego adekwatnego przekładu z języka wyjściowego na docelowy).

Bibliografia

1.      Akademický slovník cizích slov A-Ž, Akademie věd ČR, ústav pro jazyk český, autorský kolektiv (kolektiv autorů pod vedením V. Petráčkové a J. Krause), Praha, vyd. Academia, 2001.

2.      BASAJ M., SIATKOWSKI J., Słownik czesko-polski, Warszawa, wyd. Wiedza Powszechna, 2007.

3.      BORUCKI M., Konstytucje polskie 1791-1997, Warszawa, wyd. Mada, 2002.

4.      JURCZAK-TROJAN Z., MIECZKOWSKA H., ORWIŃSKA E., PAPIERZ M., Słownik słowacko-polski, Tom I oraz Tom II, wyd. II, Kraków, wyd. UNIVERSITAS, 2005.

5.      Krátky slovník slovenského jazyka, autorský kolektív, redaktor publikácie A. Šumec, Bratislava, Veda, Vydavateľstvo Slovenskej akadémie vied, 1987.

6.      LOTKO E., Zrádná slova v češtině a polštině. Lexikologický pohled a slovník, Olomouc, vyd. Univerzity Palackého v Olomouci, 1992.

7.      MALINOWSKI A., Polski język prawny. Wybrane zagadnienia, Warszawa, Wyd. Prawnicze LexisNegis, 2006.

8.      MICHALSKA E., Fałszywi przyjaciele...O pozornej ekwiwalencji leksykalnej i syntaktycznej na przykładzie wybranych czasowników, [w:] Przekraczanie granic I, red. A. Ostrowska-Knapik, R. Wojtoń, K. Feruga, Bielsko-Biała – Praha, wyd. ATH, 2012.

9.      ORŁOŚ T. Z. (red.), Czesko-polska pozorna ekwiwalencja językowa. Materiały pomocnicze dla studentów, polskich bohemistów i czeskich polonistów, Kraków, wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2004.

10.  PIEŃKOS J., Słownik łacińsko-polski. Łacina w nauce i kulturze, Warszawa, Wydawnictwo Prawnicze, Wyd. II – rozszerzone i poprawione, 1996.

11.  PIEŃKOS, J. Podstawy juryslingwistyki. Język w prawie – Prawo w języku, Warszawa, Muza SA Oficyna Wydawnicza, 1999.

12.  PIEŃKOS, J. Podstawy przekładoznawstwa. Od teorii do praktyki, Kraków, Wyd. Zakamycze, 2003.

13.  PIŤOVÁ M., PIŤO V., Slovník cudzích slov, Bratislava, Vyd. Kniha – Spoločník, 2001.

14.  SONDEL J., Słownik łacińsko-polski dla prawników i historyków, wyd. II, Kraków, Wyd. Universitas, 2001.

15.  Synonymický slovník slovenčiny, hl. red. M. Pisárčiková, Bratislava, Veda, Vydavateľstvo Slovenskej akadémie vied, 2004.

16.  TOKARZ, E., Pułapki leksykalne. Słownik aproksymatów polsko-chorwackich, Katowice, Wyd. „Śląsk”, 1998.

17.  TOKARZ, E., Pułapki leksykalne. Słownik aproksymatów polsko-słoweńskich, Katowice, Wyd. „Śląsk“,1999.

18.  TOMÁŠEK M., Překlad v právní praxi, 2. doplněné vydání, Praha, vyd. Linde Praha a. s. – Právnické a ekonomické nakladatelství, 2003.

19.    ZAJDA A., Staropolska terminologia prawnicza (do 1500 r.), Kraków, wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego, 1990.

Summary

Les faux amis du traducteur (false friends) in a law language – an attempt of the synthesis (based on the comparative analysis based on Polish, Czech and Slovak selected exemplifications)

The article outlines the issue of les faux amis du traducteur (in English: false friends). The author stresses the fact that in spite of graphically and phonetically similarities (Polish, Czech and Slovak belong to the West-Slavonic languages) the words (the terms of law selected by the author) are semantically different (completely or at least partly) between Polish and Czech as well as between Polish and Slovak. It discusses issues concerning different collocations (based on a comparison of the selected Polish law terms as a source language with the selected Czech law terms as a target language and the selected Slovak law terms, too. The author draws attention to the differences of the common usage of the selected law terms which are of Latin origin in Polish, Czech and Slovak (eg. administration, code, constitution, testament, tribunal related to stylistic differences). More law terms of Latin origin can be found in Polish in comparison with Czech and/ or Slovak. The nominal - adjective collocations (referring to law terms) predominate in Polish, while in Czech and Slovak the other way round – the adjective - nominal ones.

---

[1] A. Zajda, Staropolska terminologia prawnicza (do 1500 r.), Wyd. UJ. Kraków 1990, s. 5 (cyt. ze Wstępu), pogrub. E. M.

[2] Język prawny i prawniczy wyodrębnił po raz pierwszy na gruncie polskojęzycznym Bronisław Wróblewski (1948) w monografii pod takim właśnie tytułem (zob. B. Wróblewski, Język prawny i prawniczy, Kraków 1948; idzie o tu o rozróżnienie obu tych języków w ramach języka prawa), jak i samego wskazania istotnych dyferencjacji między nimi).

[3] Szczegółową syntezę dotyczącą badań w ramach lingwistyki prawa Jerzy Pieńkos przedstawił w jednej z monografii noszącej tytuł: Podstawy juryslingwistyki. Język w prawie. Prawo w języku. Wyd. MUZA S.A. Oficyna Prawnicza, Warszawa 1999. Na temat badań juryslingwistycznych i ich powiązań z innymi dyscyplinami autor w Przedmowie pisze m. in. tak: „Przedmiotowa problematyka jest jednym z najbardziej pasjonujących zjawisk w społeczno-komunikacyjnej działalności człowieka, narodów i państw w odniesieniu do funkcjonowania prawa. (…) Prezentowana monografia jest owocem wieloletnich przemyśleń i refleksji, jak również szczegółowych badań naukowych autora w zakresie związanych z tematem pracy dyscyplin naukowych, językoznawstwa (zwłaszcza stosowanego), translatoryki (przekładoznawstwa), leksykologii, leksykografii, no i oczywiście prawa. Praca ta powstała jako wynik zainteresowań autora problematyką języka prawa (prawnego i prawniczego) i jego funkcjonowania w społeczeństwie.” (zob. Pieńkos, Przedmowa, s. 3). Z kolei w innej monografii zatytułowanej Podstawy przekładoznawstwa. Od teorii do praktyki, Wyd. Kantor Wydawniczy Zakamycze, Kraków 2003, badacz poświęca zagadnieniu juryslingwistyki, w ramach obszernych studiów translatorycznych, jeden z podrozdziałów dot. języków specjalistycznych i przekładu właśnie językowi prawnemu i prawniczemu (zob. Język prawny i prawniczy jako szczególny rodzaj języka specjalistycznego. Juryslingwistyka a przekład, s. 288-298).    

[4] W monografii zatytułowanej Polski język prawny. Wybrane zagadnienia, Wyd. Prawnicze LexisNegis, Warszawa 2006, Andrzej Malinowski przedstawił stan badań polskiego języka prawnego na tle polskiego języka ogólnego, odnosząc się m. in. do specyfiki języka prawnego w doktrynie prawniczej (zob. Język prawny w doktrynie prawniczej - tak brzmi tytuł drugiego rozdziału monografii, idem, s. 18-21). W tym miejscu Malinowski przywołuje przede wszystkim Bronisława Wróblewskiego – jako prekursora badań nad językiem prawnym i prawniczym, dotykając problemu wyeksponowania cech charakterystycznych dla obu tych języków i tym samym ich zdefiniowania ze wskazaniem na pewne różnice, o czym pisze m. in. tak: „Zagadnienie odrębności języka prawnego najczęściej omawiano przy okazji rozważań dotyczących interpretacji prawniczej (wykładni), gdyż przepisy prawa stanowią punkt wyjścia, bazę tej interpretacji. Zwykle przy tej sposobności mówiono o języku prawnym względnie o języku przepisów prawnych i języku norm prawnych. Twórcą terminu „język prawny” (a także terminu „język prawniczy”) jest w polskiej literaturze teoretycznoprawnej Bronisław Wróblewski, który w swojej książce przeprowadza rozróżnienie języka prawnego jako tego, w którym sformułowane są teksty obowiązującego prawa, od języka prawniczego, w którym sformułowane są wypowiedzi o obowiązującym prawie. Z kolei język prawny obejmuje dwa języki: język przepisów prawnych i język norm prawnych”. (cyt. za: Malinowski, idem, 2006, s. 19).   

[5] J. Pieńkos, Podstawy juryslingwistyki…, op. cit., s. 61.  

[6] A. Malinowski, op. cit., s. 30.

[7] M. Borucki, Konstytucje polskie 1791-1997, Wyd. Mada, Warszawa 2002, s. 3 (cyt. ze Wstępu). 

[8] Prekursorami w obrębie badań z zakresu les faux amis du traducteur na bazie francuskiego materiału językowego w konfrontacji z angielskim materiałem językowym byli Maxime Koessler oraz Jules Derocquigny jako autorzy pracy zatytułowanej Les faux amis ou les pièges du vocabulaire anglaise - conseils aux traducteurs, wydanej w Paryżu w 1928 r., przy czym nowsza, zrewidowana wersja opracowana przez Maxima Koesslera nosi tytuł Les Faux- Amis, Ed. Vuibert, wydana tamże w 1975 r. (zob. Pieńkos 2003, op. cit., s. 187). 

[9] W treści niniejszego artykułu (zgodnie z tytułem) posługujemy się przede wszystkim owym francuskim pierwowzorem, tj. les faux amis du traducteur (pol. fałszywi przyjaciele tłumacza, czes. falešní přátelé překladatele, słc. falošní priatelia prekladateľa), przy czym stosujemy go naprzemiennie z terminem: pozorna ekwiwalencja (całkowita i/lub częściowa).

[10] E. Tokarz, Pułapki leksykalne. Słownik aproksymatów polsko-słoweńskich, Katowice, Wyd. „Śląsk”, Katowice 1999 (cyt. ze Wstępu), s. 10.

[11] W pracach czeskojęzycznych obejmujących przedmiotową problematykę używane są na ogół terminy zrádná slova (Lotko, 1992), podobnie jak w pracach słowackojęzycznych – zradné slová (Pančíková, 1993) jako odpowiedniki les faux amis du traducteur.

[12]zob. łac. codex– 1. rękopis, zeszyt, notatnik, księga, książka, 2. zbiór praw, 3. dokument, pismo urzędowe, (zob. J. Pieńkos, Słownik łacińsko-polski. Łacina w nauce i kulturze, Wydawnictwo Prawnicze, Wyd. II – rozszerzone i poprawione, Warszawa 1996, s. 78).

[13] zob. łac. constitutio– 1. ustrój, organizacja czegoś, konstytucja, 2. ustalenie treści pojęcia, definicja, 3. rozporządzenie, postanowienie władzy, 4. przepis prawny, ustawa, 5. ustanowienie, urządzenie czegoś (zob. J. Pieńkos 1996, ibidem, s. 97).

[14]zob. łac. advocata - ta, która broni, rzeczniczka, orędowniczka, pośredniczka; advocatio, 1. udzielanie porady prawnej, 2. obrona sądowa (klienta), 3. grono osób udzielających pomocy stronom w sądzie; przyjaciele, biegli; 4. zwłoka udzielana stronie prawnej dla zasięgnięcia porady prawnej, 5. przen. zwłoka, odroczenie, 6. pomoc, pocieszenie, 7. prowadzenie sporu sądowego, 8. pomoc prawna, konsultacja prawna, 9. adwokatura, palestra; advocatus – 1. (za Republiki) doradca, biegły, przyjaciel (zaproszony na rozprawę sądową przez jedną ze stron), 2. (za Cesarstwa) obrońca sądowy, adwokat, rzecznik, pomoc prawna, 3. przen. pomocnik, ten, kto niesie pomoc; advocatum constituere – ustanowić adwokata; advoco, advocare– 1. przywołać, zawołać, powołać, wezwać, zaprosić, 2 (o stronie procesowej) powołać kogoś na rozprawę sądową (w charakterze doradcy, biegłego, świadka, itp.), 3 przen. przywoływać na pomoc, 4. pomagać, wspierać, pocieszać (zob. J. Pieńkos 1996, ibidem, s. 35).

[15]zob. (łac.) notarius – 1. sekretarz, stenograf, 2. pisarz, notariusz publiczny, 3. kan. notariusz urzędnik kurii diecezjalnej, (zob. J. Pieńkos 1996, ibidem, 286).

[16] W przypadku státní zástupce też możemy mówić o częściowej pozornej ekwiwalencji, ponieważ w j. polskim używa się wyłącznie owego latynizmu prokurator, czes. státní zástupce, słc. štátny zástupca oznaczają dosłownie przedstawiciela, przedstawicielkę (reprezentanta, reprezentantkę państwa), czyli urzędnika państwowego, urzędniczkę państwową w sądownictwie; zob. łac. procurator – 1. opiekun urzędowy, zarządca, 2. (za Cesarstwa) prokurator (wysoki urzędnik w Rzymie lub na prowincji), 3. zastępca procesowy, pełnomocnik, 4. urzędnik fiskalny, 5. rzecznik interesów, 6. zarządca majątku państwowego; procuratorius - prokuratorski, procuratorio nomine – z upoważnienia, przez pełnomocnika, w zastępstwie; procuro, procurare – 1. opiekować się, zajmować się, dbać o coś lub kogoś, 2. prowadzić (czyjeś interesy), zawiadywać czymś, 3. pełnić funkcję prokuratora cesarskiego, (zob. J. Pieńkos 1996, ibidem, s. 337).

[17] zob. łac. cancellaria– kancelaria; cancellaria apostolica - urząd papieża, kancelaria apostolska; cancellarius– 1. odźwierny, 2. urzędnik kancelarii, sekretarz, 3. (urząd kościelny), 4 (wysoki urzędnik dworski) kanclerz, 5. dostojnik kierujący kancelarią panującego, 6. kan. kanclerz (urzędnik kurii), cancellarius regni – kanclerz koronny (zob. J. Pieńkos 1996, ibidem, s. 66).

[18] zob. łac. testamentum – testament, ostatnia wola, rozporządzenie ostatniej woli ustanawiające dziedzica, (zob. J. Pieńkos, 1996, ibidem, s. 407).

[19] zob. łac. legislativus– ustawodawczy, legislacyjny (w j. polskim mówimy zwyczajowo organ ustawodawczy, władza ustawodawcza, legislatywa nieco rzadziej, ale został ukuty termin - proces legislacyjny; zob. łac. legislator – ustawodawca, legislator, prawodawca; legislatio– ustawodawstwo, legislacja, prawodawstwo; legisperitus - znawca prawa, biegły w prawie, (zob. J. Pieńkos 1996, ibidem, s. 241).

[20] zob. łac. executio – 1. spełnienie, wykonanie, zarząd, administracja, 2. prawne dochodzenie czegoś, 4. wykonanie wyroku, egzekucja, 5. wyjaśnienie; executorius - wykonawczy, 2. nakazujący egzekucję, 3. dotyczący wykonania testamentu, (zob. J. Sondel, Słownik łacińsko-polski dla prawników i historyków, Wyd. Universitas, Kraków 2001, s. 350).   

[21] zob. łac. iudico, iudicare – 1. sądzić, wymierzać sprawiedliwość, sądownie rozstrzygać, wydawać wyrok, 2. zasądzić, ukarać, 3. przysądzić, wyrokiem sądowym przyznać komuś coś, 4. sądzić, oceniać, uznawać za coś, osądzić, 5. bronić, 6. uznać, postanowić (zob. Pieńkos 1996, ibidem, s. 225), zob. także: łac. iudicatura – judykatura, orzecznictwo; iudicatio– 1. badanie, rozstrząsanie sprawy (w sądzie), postępowanie sądowe), 2. zdanie, przekonanie, 3. wyrok, orzeczenie, iudicator– sędzia, iudicatorius – sądowy (zob. Pieńkos 1996, idem, s. 225.). 

[22] zob. łac. tribunal -1. miejsce podwyższone dla urzędników sprawujących jurysdykcję (w starożytnym Rzymie), 2. trybunał (zob. J. Pieńkos 1996, ibidem, 414).

[23] zob. łac. administratio – 1. pomoc, posługa, 2. wykonywanie, sprawowanie, czynność, działanie, 3. kierownictwo, zarząd, władza, administracja, 4. wymiar (sprawiedliwości), 5. udzielanie (np. chrztu), 6. zawiadywanie, zarządzanie, administrowanie (zob. J. Pieńkos 1996, ibidem, s. 31). 

[24] zob. łac. promulgatio – 1.(publiczne ogłoszenie projektu ustawy) promulgacja; 2. ogłoszenie, opublikowanie, obwieszczenie; promulgatio legis – promulgacja, ogłoszenie ustawy; promulgo, promulgare– 1. podać do publicznej wiadomości projekt ustawy, 2. opublikować, zapowiedzieć, ogłosić (J. Pieńkos 1996, ibidem, s. 339).

[25] zob. łac. iurisprudentia– 1. prawoznawstwo, jurysprudencja (znajomość norm prawnych i ich stosowanie w praktyce), nauka prawa, 2. mądrość prawnicza; iurisprudentia est divinarum atque humanarum rerum notitia, iusti atque iniusti scientia – prawoznawstwo jest znajomością praw boskich i ludzkich, wiedza o tym, co sprawiedliwe i niesprawiedliwe (zob. Pieńkos 1996, ibidem, s. 226), a także: łac. prudens iuris – znawca prawa, prudentia – 1. umiejętność, biegłość w czymś, 2. roztropność, rozwaga, 3. znajomość prawa, biegłość w prawie (zob. J. Pieńkos 1996, ibidem, s. 343).

[26] zob. łac. iurisdictio - 1. jurysdykcja, sądownictwo, 2. zakres władzy sędziowskiej, jurysdykcja, 3. okręg sądowy, 4. wymiar sprawiedliwości, 5. władza sądownicza (jurysdykcja), 6. udzielanie przez pretora ochrony prywatnoprawnej, 7. właściwość sądowa, 8. (przen.) władza (zob. J. Pieńkos 1996, ibidem, s. 226).